Абай ??нанбаев орысша эссе

10 вариантов

1. Абай (Ибра?им) ??нанбаев.
   (1845-1904)
   Абай ?аза?ты? ?лы а?ыны, композитор, философ, ?аза? жазба ?дебиетіні? негізін ?алаушы, оны? ал?аш?ы классигі.
   ?кесі ??нанбай ?скенбай?лы бай, би ж?не ?аза? руларыны? ішіндегі беделді адамдарды? бірі бол?ан. ??нанбай ?ар?аралы дуаныны? а?а с?лтаны бол?ан.
   ??нанбай діншіл бол?ан. М?сылман дініні? ы?палын к?шейту ма?сатын к?здеп Орта Азияны? діндар ?ожаларын, татар молдаларын ?арама?ында?ы ауылдар?а тарат?ан. Оларды? балаларын м?сылманша о?ыт?ан. ?з ауылында ?абит?ан деген молданы ?стап, Абайды да о?ыт?ан. Абайды? саба??а зеректігін бай?а?ан со?, ?кесі Семей ?аласында?ы м?сылман имамы Ахмет Ризаны? медресесіне берген. Ол дін саба?тарына тарих, поэзия, математика, философия сия?ты д?ние тану п?ндерін араластыра о?ытуды ?ажет к?ретін а?ымны? ба?ытын ?ста?ан адам бол?ан. Абай б?л медреседе 4 жыл о?ы?ан кезінде араб, иран ж?не Орта Азия ?дебиеті классиктеріні? шы?армаларымен жа?сы танысады. ?зі ?лгілерінен ?йренген. Абайды? жазу ж?мысында ?лгі еткені 19-шы ?асырда?ы орыс ?дебиеті бол?ан. Абай Семейдегі медреседен кетер алдында ?ш айдай орысша о?ы?ан, осы тілде аздап жаза ж?не с?йлей білген. Еліне ?айт?аннан кейін де Семеймен ?атынасын ?збеген. Семейге саяси к?з?арастары ?шін жер аударыл?ан, орыс о?ымыстылары Н.И.Долгополов ж?не Е.П.Михаэлиспен танысып, орысша білімін терендете т?суге ж?рдем ал?ан. Абай Семейге келіп, айлап жатып Гоголь атында?ы кітапханадан к?п кітаптар о?ы?ан ж?не ауылына да алып кетіп о?итын бол?ан.
   Абай д?ние ж?зіні? бас?а да ?алымдары мен жазушыларыны? е?бектерін о?иды. Мысалы, Ежелгі Грецияны? ата?ты ?алымы Аристотельді? философиялы? ж?не ?деби шы?армаларымен толы? таныс?ан. Ата?ты данышпан Сократты? да шы?армасын б?лген.
   Абай В.Г.Белинскийді? е?бектерін ?натып о?ы?ан. А.С.Пушкин шы?армаларын о?ып, ?лгіге тарт?ан.
   «Евгений Онегин» романынан ?зінділер аударды «Амал жо?, ?айттым білдірмей» / «Татьяна хатына»/ ?нін шы?арды. Сондай-а? И.А.Крылов, М.Ю.Лермонтов, И.Гете шы?армаларынан да аударды.
   Абай ?аза?ты? ?н-к?й творчествосын жете білген. Біржан сал, А?ан сері, Т?ттімбет, Жаяу М?са сынды халы? композиторларын ерекше ба?ала?ан. ?зі «Айттым с?лем ?алам?ас», «С?р?ылт т?ман», «?ара??ы т?нде тау ?ал?ып» та?ы бас?а ?ндер шы?ар?ан.
   Абай «Атаны? баласы болма, адамны? баласы бол» деп, жалпы адамзатты т?гел с?йетін, гуманизм биігіне ша?ырады.
   Перевод
   После возвращения в страну под семипалатинском сообщения во главе. Ссыльный в семипалатинск за политические взгляды, русские ученые Н.И. Е и Долгополов.П. Ознакомиться с Михаэлиспен, русско получения знаний поступить в терендете помощи. Абай Семей, обучающихся в деревню уехал и больше читал книги лежа месяцами в библиотеки имени Гоголя.
   Ученые труды других писателей, читает абая и мира. Например, знаменитый ученый Древней Греции Аристотель философские и литературно ознакомления с произведениями. Социологический анализ современных социальных процессов в б?лген гений знаменитого произведения.
   В Абай.Г. Читал труды Белинскийді? подобных средств. А.С. Читать произведения пушкина, образец отказа от.
   «Евгений Онегин» отрывки из романа обратил «без Подхода, без наблюдения за птицами» / «письма Татьяны»/ песню. Также И. А.Крылова, М. Ю. Лермонтова, И. Из произведений Гете тоже обратил внимание.
   Абая, казахская музыка] детально знал. Биржан сал, Акан сери, Таттимбета, Жаяу Мусы, как особо ценится народных композиторов. «Айттым с?лем ?алам?ас», «Стальной туман», «горные вершины Темной ночью» и другие, выпущенные песни.
   Абая «сын Деда мороза-не радуйся, будь сыном человека», что любит все человечество в целом, призывает к высотам гуманизма.

3. Абай ??нанбаев – ?аза? хал?ыны? ?лы классик а?ыны, а?артушы демократы, ?лтымызды? рухани ма?танышы. Абай ?з ауылында арабша хат таны?аннан кейін, он жасында Семей ?аласында?ы Ахмет Ризаны? медресесінде 3 жыл о?иды. О?у?а зерек, ??ымтал Абай діни саба?тармен ?оса ?з бетінше араб, парсы тілдерін ?йреніп, шы?ыс классиктері: Низами, Са?ди, Хафиз, Науан, Физули е?бектерімен танысып, та?ылым алады.
   Абай а?ыл-ой санасы толыс?ан ша?ында ел билеу ісінен аула?танып, а?ынды? ?нер жолына т?седі. ?з бетінше шы?ыс, батыс, орыс елдері а?ындарыны?, ойшыл о?ымыстыларыны? е?бектерін о?ып, білімін толы?тырады. 1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып, дос болады. Михаэлис Петербург университетіні? студенті, Чернышевскийді? жолын ?уушы, демократ-революционер еді. Михаэлис ар?ылы Абай айдауда?ы орыс демократтары: доктор Долгополовпен, таби?ат зерттеушісі, тарихшы Леонтьевпен танысады. Солар ар?ылы ол орысты? белгілі а?ын-жазушылары: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа а?ындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин, т. б. е?бектерімен танысып, т?лім-т?рбие алады.
   Перевод
   Абай Кунанбаев – великий классический поэт казахского народа, педагог демократов, духовная гордость нашего народа. Абай получил образование в деревне Ахмет Реза в Семипалатинске в возрасте десяти лет после того, как в течение трех лет он получил арабское письмо в своей деревне. Изучая арабский и персидский языки, изучая арабский и персидский языки, он познакомится с восточными классиками: Низами, Сагди, Хафиз, Науан и Физули.
   Во время психического заболевания Абая страна дрейфовала в поэтический способ танцевать. Он самостоятельно читает и воспитывает произведения поэтов, мыслителей, ученых восточных, западных и российских стран. Революционер, который был сброшен из Петербурга в 1870-х годах, был дружелюбным и знаком с Майклом. Михаил был демократическим революционером в Петербургском университете, предателем Чернышевского. Майкл знаком с российскими демократами в битве Абая: доктор Долгополов, натуралист, историк Леонтьев. Через них он известен как русские поэты-писатели: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; критики, мыслители Белинского, Герцена, Чернышевского, Добролюбова; С западноевропейскими поэтами: Гете, Байрон, философские мыслители: Спенсер, Спиноза, Дарвин и другие. познакомиться с его трудами и научить их

5. Абай (Ибра?им) ??нанбаев.
   (1845-1904)
   Абай ?аза?ты? ?лы а?ыны, композитор, философ, ?аза? жазба ?дебиетіні? негізін ?алаушы, оны? ал?аш?ы классигі.
   ?кесі ??нанбай ?скенбай?лы бай, би ж?не ?аза? руларыны? ішіндегі беделді адамдарды? бірі бол?ан. ??нанбай ?ар?аралы дуаныны? а?а с?лтаны бол?ан.
   ??нанбай діншіл бол?ан. М?сылман дініні? ы?палын к?шейту ма?сатын к?здеп Орта Азияны? діндар ?ожаларын, татар молдаларын ?арама?ында?ы ауылдар?а тарат?ан. Оларды? балаларын м?сылманша о?ыт?ан. ?з ауылында ?абит?ан деген молданы ?стап, Абайды да о?ыт?ан. Абайды? саба??а зеректігін бай?а?ан со?, ?кесі Семей ?аласында?ы м?сылман имамы Ахмет Ризаны? медресесіне берген. Ол дін саба?тарына тарих, поэзия, математика, философия сия?ты д?ние тану п?ндерін араластыра о?ытуды ?ажет к?ретін а?ымны? ба?ытын ?ста?ан адам бол?ан. Абай б?л медреседе 4 жыл о?ы?ан кезінде араб, иран ж?не Орта Азия ?дебиеті классиктеріні? шы?армаларымен жа?сы танысады. ?зі ?лгілерінен ?йренген. Абайды? жазу ж?мысында ?лгі еткені 19-шы ?асырда?ы орыс ?дебиеті бол?ан. Абай Семейдегі медреседен кетер алдында ?ш айдай орысша о?ы?ан, осы тілде аздап жаза ж?не с?йлей білген. Еліне ?айт?аннан кейін де Семеймен ?атынасын ?збеген. Семейге саяси к?з?арастары ?шін жер аударыл?ан, орыс о?ымыстылары Н.И.Долгополов ж?не Е.П.Михаэлиспен танысып, орысша білімін терендете т?суге ж?рдем ал?ан. Абай Семейге келіп, айлап жатып Гоголь атында?ы кітапханадан к?п кітаптар о?ы?ан ж?не ауылына да алып кетіп о?итын бол?ан.
   Абай д?ние ж?зіні? бас?а да ?алымдары мен жазушыларыны? е?бектерін о?иды. Мысалы, Ежелгі Грецияны? ата?ты ?алымы Аристотельді? философиялы? ж?не ?деби шы?армаларымен толы? таныс?ан. Ата?ты данышпан Сократты? да шы?армасын б?лген.
   Абай В.Г.Белинскийді? е?бектерін ?натып о?ы?ан. А.С.Пушкин шы?армаларын о?ып, ?лгіге тарт?ан.
   «Евгений Онегин» романынан ?зінділер аударды «Амал жо?, ?айттым білдірмей» / «Татьяна хатына»/ ?нін шы?арды. Сондай-а? И.А.Крылов, М.Ю.Лермонтов, И.Гете шы?армаларынан да аударды.
   Абай ?аза?ты? ?н-к?й творчествосын жете білген. Біржан сал, А?ан сері, Т?ттімбет, Жаяу М?са сынды халы? композиторларын ерекше ба?ала?ан. ?зі «Айттым с?лем ?алам?ас», «С?р?ылт т?ман», «?ара??ы т?нде тау ?ал?ып» та?ы бас?а ?ндер шы?ар?ан.
   Абай «Атаны? баласы болма, адамны? баласы бол» деп, жалпы адамзатты т?гел с?йетін, гуманизм биігіне ша?ырады.
   Перевод
   После возвращения в страну под семипалатинском сообщения во главе. Ссыльный в семипалатинск за политические взгляды, русские ученые Н.И. Е и Долгополов.П. Ознакомиться с Михаэлиспен, русско получения знаний поступить в терендете помощи. Абай Семей, обучающихся в деревню уехал и больше читал книги лежа месяцами в библиотеки имени Гоголя.
   Ученые труды других писателей, читает абая и мира. Например, знаменитый ученый Древней Греции Аристотель философские и литературно ознакомления с произведениями. Социологический анализ современных социальных процессов в б?лген гений знаменитого произведения.
   В Абай.Г. Читал труды Белинскийді? подобных средств. А.С. Читать произведения пушкина, образец отказа от.
   «Евгений Онегин» отрывки из романа обратил «без Подхода, без наблюдения за птицами» / «письма Татьяны»/ песню. Также И. А.Крылова, М. Ю. Лермонтова, И. Из произведений Гете тоже обратил внимание.
   Абая, казахская музыка] детально знал. Биржан сал, Акан сери, Таттимбета, Жаяу Мусы, как особо ценится народных композиторов. «Айттым с?лем ?алам?ас», «Стальной туман», «горные вершины Темной ночью» и другие, выпущенные песни.
   Абая «сын Деда мороза-не радуйся, будь сыном человека», что любит все человечество в целом, призывает к высотам гуманизма.

7. Абай (Ибра?им) ??нанбай?лы (1845-1904) — а?ын, жазушы, ?о?ам ?айраткері, ?азіргі ?аза? жазба ?дебиетіні? негізін салушы, либералды білімді ислам?а таяна отырып, орыс ж?не еуропа м?дениетімен жа?ындасу ар?ылы ?аза? м?дениетін жа?артуды к?здеген реформатор.
   Абай 10 тамыз 1845 ж. ?азіргі Семей облысыны? Шы??ыс тауларында ?ар?аралыны? а?а с?лтаны ??нанбайды? т?рт ?йеліні? бірінен ту?ан. Орта ж?зді? Ар?ын тайпасыны? Тобы?ты руынан шы??ан билер ?улетінен. ?кесі ?скенбай?лы ??нанбай ?з заманында?ы ата? да??ы алыс?а кеткен адамдарды? бірі бол?ан. Патша ?кіметі XIX ?асырды? ортасында?ы бір сайлауда оны ?ар?аралы ауданыны? а?а с?лтанды?ына бекіткен. Шешесі ?лжан орта ж?зді? Ар?ын тайпасынан ?аракесек руыны? шешендікпен, тап?ырлы?, ?зіл ?жуамен аты шы??ан шаншарларды? ?ызы «Абай» деп жас Ибра?имді анасы ?лжан еркелетіп ата?ан. Содан бері б?л есіммен Абай тарих?а енді.
   Осындай текті ортадан шы??ан ??нанбай мен ?лжаннан ту?ан т?рт ?лды? бірі Абай жастайынан а? ерекше ?абілетімен, а?ылдылы?ымен к?зге т?седі. Бала?а сыншы ?кесі осы баласынан ?атты ?іт етеді. Сонды?тан да ол абайды медреседе т?рт жыл о?ы?аннан кейін, о?удан шы?арып алып, ?асында ?стап, ел бас?ару ісіне баули бастайды. ?кесіні? т??ірегінде ел жа?сыларымен араласып, ?з хал?ыны? рухани м?дениет ж?йелерімен жете танысады. ?зі билер ?лгісінде шешен с?йлеуге т?селеді. ?тымды с?зімен, ?діл билігімен елге танылып, аты шы?ады. К?п ?замай, жетпісінші жылдарды? бас кезінде ?о?ыр К?кше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз т?жірибе жина?та?аннан кейін ол халы? т?рмысында?ы к?ле?келі жа?тар?а с?уле т?сіруге к?ш салып ба?ады. Біра? онысынан п?лендей к??іл тоятындай н?тиже шы?ара алмайды. Сонды?тан хал?ына пайдалы деп тап?ан істерін к?ркем с?збен, ?сіресе, ?ле?мен насихаттама? болады. Орыс ?дебиетімен танысуы к?п ы?пал етеді.

9. Составьте эссе на казахском на тему абай кунанбаев

   Ответы:

   Абай (Ибра?им) ??нанбаев ??нанбай?лы (1845-1904) — а?ын, а?артушы, жазба ?аза? ?дебиетіні?, ?аза? ?деби тіліні? негізін ?алаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси ?айраткер, либералды білімді ислам?а таяна отырып, орыс ж?не еуропа м?дениетімен жа?ындасу ар?ылы ?аза? м?дениетін жа?артуды к?здеген реформатор. Абай а?ынды? шы?армаларында ?аза? хал?ыны? ?леуметтік, ?о?амды?, моральды? м?селелерін ар?ау еткен.Абай Шы?ыс пен Батыс м?дениеті мен ?ркениетін жетік білген. Бір?атар ?лем ойшылдарыны? е?бектерімен жа?сы таныс бол?ан. Философиялы? трактаттар стилінде жазыл?ан «?ара с?здері» – та?ырып ау?ымдылы?ымен, д?ниетанымды? тере?дігімен, саяси-?леуметтік салма?тылы?ымен ??нды.Орта ж?зді? Ар?ын тайпасыны? Тобы?ты руынан шы??ан билер ?улетінен. ?кесі ?скенбай?лы ??нанбай ?з заманында?ы ата? да??ы алыс?а кеткен адамдарды? бірі бол?ан. Патша ?кіметі XIX ?асырды? ортасында?ы бір сайлауда оны ?ар?аралы ауданыны? а?а с?лтанды?ына бекіткен. Шешесі ?лжан Орта ж?зді? Ар?ын тайпасынан ?аракесек руыны? шешендікпен, тап?ырлы?, ?зіл ?жуамен аты шы??ан шаншарларды? ?ызы «Абай» деп жас Ибра?имді анасы ?лжан еркелетіп ата?ан. Содан бері б?л есіммен Абай тарих?а енді.?ыс?аша шолуОсындай текті ортадан шы??ан ??нанбай мен ?лжаннан ту?ан т?рт ?лды? бірі Абай жастайынан а? ерекше ?абілетімен, а?ылдылы?ымен к?зге т?седі. Бала?а сыншы ?кесі осы баласынан ?атты ?міт етеді. ?кесі оны? зеректігін бай?а?аннан кейін, 10 жас?а тол?ан со? Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді.Медреседе т?рт жыл о?ы?аннан кейін, о?удан шы?арып алып, ?асында ?стап, ел бас?ару ісіне баули бастайды. ?кесіні? т??ірегінде ел жа?сыларымен араласып, ?з хал?ыны? рухани м?дениет ж?йелерімен жете танысады. ?зі билер ?лгісінде шешен с?йлеуге т?селеді. ?тымды с?зімен, ?діл билігімен елге танылып, аты шы?ады. К?п ?замай, жетпісінші жылдарды? бас кезінде ?о?ыр К?кше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз т?жірибе жина?та?аннан кейін ол халы? т?рмысында?ы к?ле?келі жа?тар?а с?уле т?сіруге к?ш салып ба?ады. Біра? онысынан п?лендей к??іл тоятындай н?тиже шы?ара алмайды. Сонды?тан хал?ына пайдалы деп тап?ан істерін к?ркем с?збен, ?сіресе, ?ле?мен насихаттама? болады. Абай бір жа?ынан шы?ыс классиктері Низами, Са?ди, ?ожа Хафиз,Науаи, Физули, Ж?ми та?ы бас?аларды о?ыса, екінші жа?ынан А. С. Пушкин, А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю. ,Л.Н. Толстой, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, И.С. Тургенев, Н.Г. Чернышевский м?раларын о?ып, тере? таныс бол?ан, Батыс ?дебиетіненГете, Дж. Байрон сия?ты а?ындарды о?ып, Дрепер, Спиноза, Спенсер, Льюис, Дарвин сынды ?алымдарды? е?бектерін зерттейді.

11. Юноша сразу же попал в самую гущу сложных интриг. Тяжбы решались не царским судом, а на основе веками существовавшего обычного права казахов. Вращаясь в кругу изощренных вдохновителей межродовой борьбы, наделенный от природы недюжинными способностями, Абай постигает тончайшие приемы ведения словесных турниров, где оружием служили отточенное красноречие, остроумие и изворотливость.
    Обращаясь к казахской народно-речевой культуре, еще в юношеском возрасте Абай научился высоко ценить значение выразительного поэтического слова и, сумев стать мастером виртуозной ораторской речи, заслуженно стяжал себе славу красноречивого, остроумного оратора. Если Кунанбай и люди его круга обращались к авторитету своих предков — родовых старейшин, и хранили в памяти только их речи, приговоры и афоризмы, то Абай, наперекор отцу тянувшийся к общению с народными, певцами,-.знал почти всех своих предшественников —. поэтов, акынов и участников «айтысов», выступавших перед народом в борьбе за поэтическое первенство.

    Поэтическая жизнь творца

    Рано пробудившийся интерес к классической поэзии Востока породил первые подражательные стихи Абая. Обращение к традиции казахской народной поэзии сделало его новые стихи оригинальными и индивидуально-самобытными. В этих стихах уже наметился будущий самостоятельный облик поэта, творчество которого глубокими корнями уходит в народ. По свидетельству многих своих современников, Абай начал сочинять стихи (в виде импровизаций и песен-посланий) очень рано, с двенадцатилетного возраста, поэтому его поэзия этого периода дошла до нас далеко не полностью.
    Вместе с небольшим количеством юношеских стихов поэта мы находим только ряд упоминаний об отдельных забытых и утерянных произведениях. Так, известны лишь начальные строки стихов, посвященных любимой им девушке Тогжан. Только в. устной прозаической передаче сохранился «айтыс» молодого Абая с девушкой-акыном Куандык.
    Слабое развитие письменности в тогдашнем Казахстане обусловило и отсутствие писем, мемуаров, записей современников, которые помогли бы сохранить юношеские стихи Абая и осветить его биографию. Немалое значение при этом имело и отношение к поэту вообще, характерное для феодально-байской среды того времени.
    Если народ с глубоким уважением относился к поэтическому творчеству и высоко чтил звание акына, то родовитые баи с самодовольной гордостью говорили: «Слава богу, из нашего племени не выходило ни одного баксы и акына». Этим презрительным отношением знати к званию поэта и объясняется то, что в родных аулах Абая не сохранилось ни его ранних произведений, ни даже рассказов о его поэтической деятельности ранней поры. И сам Абай под влиянием таких взглядов на поэтическое творчество часто выдавал свои стихи того времени за стихи своих молодых друзей.
    Втянутый насильно в родовые распри, Абай не мог примириться с несправедливостью и жестокостью отца и часто шел вразрез с интересами и стремлениями Кунанбая, вынося справедливые и беспристрастные решения по многим делам. Кунанбаю были не по душе новые повадки сына и то, что друзей и советников Абай искал себе в народе, среди простых, но мудрых и честных людей, и то, что Абай уже многие годы тяготел к русской культуре.
    Между хитрым властным отцом и правдивым, непокорным сыном все чаще происходили серьезные споры и стычки, угрожающие со временем кончиться прямым разрывом. Этот разрыв и совершился, когда Абаю было — двадцать восемь лет.
    Теперь Абай мог определить дальнейшую свою деятельность по велению собственного разума. Прежде всего он вернулся к изучению русского языка, прерванному в детстве. Его новыми друзьями стали акыны, певцы-импровизаторы, талантливая казахская молодежь, по преимуществу незнатного рода, и лучшие представители русской» Интеллигенции того времени, с которыми,он встречался в Семипалатинске. На тридцать пятом году жизни Абай вновь возвращается к поэзии.
    Но стихи и этого периода он все еще распространяет под именам их друзей. Только летом 1886 года, когда Абаю минуло-уже сорок лет; написав прекрасное стихотворение «Лето», он впервые решился поставить под ним свое имя.
    Остальные двадцать лет жизни Абая прошли в необычайно содержательной, напряженной творческой поэтической деятельности. В течение десяти-двадцати лет Абай (уже зрелый культурный человек) .изучает народное творчество и поэтическое наследие восточных поэтов и главным образом русскую классическую литературу. В годы зрелости Абай окончательно разочаровался е нравах и морали феодально-родовой среды.
    В юности невольный участник бесконечных межродовых раздоров и распрей, разжигаемых главами родов, Абай теперь отчетливо увидел всю пагубность этой родовой борьбы,, всю неимоверную тяжесть ее для народа и начал понимать истинный смысл раздоров, искусственно разжигаемых царизмом, проводившим свой принцип «разделяй и властвуй». Он понял, что управители, бии (судьи) и старшины — это ставленники колонизаторской царской власти. Глубоко задумывается Абай над судьбами своего народа, терзается мыслью об участи темной, угнетаемой» и. бесправной народной массы.

13. Абай Кунанбаев – великий поэт, писатель, общественный деятель, основоположник современной казахской письменной литературы, реформатор культуры в духе сближения с русской и европейской культурой на основе просвещенного либерального ислама.Абай родился 10 августа 1845 г. в Чингизских горах Семипалатинской области (по нынешнему административному делению) от одной из четырех жен Кунанбая, старшего султана Каркаралинского окружного приказа. Семья Абая была потомственно аристократической, и дед (Оскенбай) и прадед (Иргизбай) главенствовали в своем роду в качестве правителей и биев. Ему повезло в смысле семейного уюта и домашнего воспитания, поскольку и мать Улжан и бабушка Зере были чрезвычайно обаятельными и одаренными натурами. Именно с легкой руки матери данное отцом имя “Ибрагим” было заменено ласкательным “Абай”, что означает “осмотрительный, вдумчивый”. Под этим именем он прожил всю свою жизнь и вошел в историю.Начатое в раннем детстве приобщение к устному творчеству народа и домашнее обучение у муллы было продолжено в медресе имама Ахмед-Ризы. Одновременно он учился в русской школе и к концу пятилетней учебы начинает писать стихи. С 13 лет Кунанбай начинает приучать Абая к административной деятельности главы рода. Ему пришлось вникнуть в межродовые тяжбы, ссоры, интриги и постепенно он испытал разочарование к административно-политической деятельности, что привело к тому, что в возрасте 28 лет Абай отходит от нее, целиком занявшись самообразованием. Но только к 40 годам он осознает свое призвание как поэта и гражданина, в частности, поставив под стихотворением “Лето” свое имя (ранее он приписывал свои сочинения другу Джантасову Кокпаю). Значительным импульсом в раскрытии высоких потенций Абая в этот момент стало его общение с ссыльными русскими, с Е.П. Михаэлисом, Н. Долгополовым, С. Гроссом. Обращение Абая к русской культуре, испытавшей в XIX в. свой период “бури и натиска” в литературе и искусстве, оказалось тем более естественным, что в восточной традиции поэтическое слово ценилось чрезвычайно высоко. Абаю оказалась близка поэзия Пушкина, Лермонтова, Гете и Байрона. Он в своих переложениях их на казахский тонко передавал дух переводимых стихов и адаптировал к мироощущению соплеменников.На протяжении 20 лет чрезвычайно разносторонне расцветает гений Абая, он завоевывает необычайный авторитет, огромную и доселе в степи не встречавшуюся популярность. К нему стекаются акыны, певцы, композиторы, вокруг него толпится талантливая молодежь, создается социально-философская и литературная школы.Но Абай как властитель дум вызывает дикую зависть, бешенное озлобление, проявившееся в самых коварных формах. Последние удары судьбы связаны со смертью Абдрахмана и Магавьи. Он отверг лечение недуга и добровольно обрек себя на смерть. Он похоронен около своей зимовки в долине Жидебай, вблизи Чингизских гор, на 60 году жизни.Я с утеса кричал,
    Мне простор отвечал –
    Отвечали горы и дол.
    Но услышав звук,
    Я искал вокруг:
    Как, откуда тот звук пришел?
    Был все тот же утес иной, –
    Отклик есть, но отклик пустой.* * *Велика у меня,
    Широка родня, –
    Одиноким быть нет причин,
    Велика семья, но не понят я
    И живу средь людей один.
    Как могила шамана, я
    Одинок – вот правда моя

15. «Министерство образование РК»
    на тему:
    «Абай Кунанбаев»
    «Джамбул Джабаев»
    Выполнил: Русанов.И.А.
    Проверил: Аскарова.М.К.
    «Ак-Су 2001г»
    Огромную роль в просвещении своего народа сыграл основоположник
    письменной казахской литературы поэт
    Абай Кунанбаев (1845-1904). Сын богатого и деспотично-
    го феодала Кунанбая, Абай порвал со своим отцом, многи-
    ми обычаями предков, оспаривал установления корана,что-
    бы обратиться к подлинным источникам света и знания.
    Он хотел навсегда избавить родину от нищеты духа ,стре-
    мился к тому, чтобы его соотечественники приобщились
    к достижениям мировой культуры. И Абай многое для это-
    го сделал. Его лирические и философские стихи глубоко
    содержательны, художественно совершенны, связаны с
    народной поэзией. Немало новых форм стиха введено им
    в казахскую литературу. Серьёзно и строго относился Абай
    к творческой работе поэта. Он писал:
    Стих-это вождь средь слов, ценнейший их отбор,
    Талантливый поэт слагает речь в узор…
    Абай был знаком с деятелями русского освободительного
    движения, учениками Чернышевского, сосланными в Си-
    бирь, и высоко ценил передовую русскую культуру. «Пом-
    ни ,- писал он ,- что главное – научиться русской науке .
    Наука, знание…искусство – всё это у русских. Для того что-
    бы избежать пороков и достичь добра, необходимо знать
    русский язык и русскую культуру. Русские видят мир.Если
    ты будешь знать их язык , то на мир откроются и твои гла-
    за.» Таков был завет Абая.
    В разоблачительных сатирах Абая Кунанбаева ясно разли-
    чимы идеи революционных демократов, слышатся отзвуки
    социальной борьбы, гневные ноты протеста. Всё это вызы-
    вало открытое недовольство богатого байства и привело к
    тому, что поэт был отдан под надзор русской полиции как
    политически неблагонадёжный.
    В романе лауреата Ленинской премии Мухтара Ауэзова
    «Абай» есть несколько особенно примечательных эпизодов.
    В одном из них рассказывается о том, как пылкое письмо
    пушкинской Татьяны вызвало у Абая желание переложить
    его на казахский язык. Рассказано, как бережно и долго поэт искал нужные
    слова, как исполнил перед слушателями
    вдохновлённые Пушкиным, только что рождённые стихи,
    как сама собою сложилась мелодия, как её подхватили юные ученики поэта – и
    смятённые чувства влюблённой
    русской девушки стали песней, которая долго звучала на
    казахских праздниках и соревнованиях акынов. В других
    эпизодах, там, где Абай выступает как защитник угнетён-
    ных от произвола и как учитель поэтической молодёжи,
    образы лермонтовского бунтаря Вадима и «народных зас-
    тупников» Некрасова помогают казахскому просветителю
    определить истинное назначение поэта.
    Вслед за русскими поэтическими собратьями Абай учил
    молодёжь видеть в трагедии ограбленных бедняков, в при-
    теснении слабого сильным и бедного богатым общую при-
    чину- несправедливость существовавшего тогда социально-
    го устройства – и вместе с народом искать дорогу к свободе.
    Джамбул Джабаев.(1846-1945)
    Народный казахский певец-акын Джамбул пел свои
    песни, аккомпанируя на народном инструменте – домбре.
    Эти песни слышали во всех уголках Советского Союза.
    Знаменитый акын родился в Жетысу (Семиречье) у
    подножья горы Джамбул, по имени которой он и был наз-ван Джамбулом. Отец
    будущего народного поэта был
    бедным скотоводом-кочевником.
    Вырос Джамбул в юрте. Вместе с семьёй он переезжал
    С кочёвья на кочёвье. Его дядя, брат отца, был известным
    домбристом (домбра – народный струнный инструмент).
    Джамбул очень любил слушать его песни и двенадцать
    Лет от роду научился играть на домбре. «Когда инструмент попал мне в
    руки, я забыл о шалостях, – вспоминает
    Джамбул, -мне казалось, что звенит не домбра, а моё моло-
    дое сердце». Это решило судьбу певца Казахстана.
    Природа одарила его сильным голосом. В четырнадцать лет Джамбул
    решил жить самостоятельно. Во время
    «уразы» (магометанского поста) он ходил по юртам и пел
    «жарапазан» (обрядовую песню).
    Когда Джамбулу исполнилось пятнадцать лет, он поехал в аул к
    знаменитому акыну Суюнбаю, который, выступав
    песню Джамбула, сказал: «У тебя есть способность быть
    акыном. Ты обладаешь хорошим голосом. Слова, которые
    ты поёшь, выбраны очень удачно».
    Джамбул стал учеником Суюнбая. Акын, выезжая в
    аулы, брал с собой ученика. Сперва Джамбул исполнял песни, сложенные учителем, затем он стал петь и свои
    собственные. Он готовился к состязаниям с акынами. Для
    этого он изучал историю своей родины, сказания казахского
    героического эпоса, песни раздольной степи.
    И песнь его становилась всё сердечнее, всё сильнее
    воздействовала на людей. «Когда я пел о народе, я пел и о себе. Когда же я
    пел о себе, я одновременно пел о народе».
    Постепенно ширились слава Джамбула.
    Песня в степи – большая сила. Песни Джамбула летели
    по степям, как ветер. Местные казахские богачи боялись его
    песен.
    «Так прожил я до 55 лет, – рассказывает Джамбул. -…В
    55 лет я стал сутул, как старый беркут, глаза – померкли, а голос
    ослаб. Вместо домбры у меня в руках появилась
    палка. Вместо широкой степи – узкая постель».
    Семидесятилетний Джамбул увидел зарю новой жизни.
    Он услышал имя Ленин и стал свидетелем победоносного
    шествия Красной Армии.
    Преображалась его родная степь. И вот престарелый
    певец, который, казалось, уже завершал свой творческий и
    жизненный путь, пробудился к новой жизни:«Почувствовав
    прилив свежих сил, взял я в руки домбру. Вернулась моя
    молодость, и я запел». Эта возвращённая революцией твор-
    ческая молодость певца-акына нашла своё выражение в
    многочисленных ярких песнях и поэмах, посвящённых
    новой жизни в обновлённой казахской степи.
    Во всех твоих произведениях, больших и малых,
    Джамбул остаётся верен традициям поэзии Востока-цвети-
    стой и пёстрой, как убранство и быт народов Азии, богатой
    сравнениями и метафорами, изобилующей мудрыми изрече-
    ниями.
    Явления истории и культуры других народов Джамбул
    умеет делать глубоко своими, национальными. Так,Пушкин у него становится
    «акыном», Калинин – «аксакалом» (т.е.
    «белобородым» – самым старшим), Горький тоже прибли-
    жен к степям, к Казахстану: «В степном озаренном лучами
    краю о солнечном Горьком я песню пою».
    В дни войны Джамбул слагает песни о борьбе советских
    Людей и фашизмом. Стихи Джамбула, посланные им в
    Осажденный гитлеровцами Ленинград ( «Ленинградцы, дети мои»), были
    поддержкой для героических защитнеков
    города.
    Когда нависла угроза над Сталинградом, акын пел своё
    «Письмо сталинградцам». В великой битве на бнрнгу волге смертью героя погиб
    сын поэта Алгадай. Ему Джамбул посвятил песнь «На смерть сына», призывающую
    отомстить
    за него захватчикам.
    Джамбул Джабаев умер в июне 1945 г., не дожив всего
    нескольких месяцев до своего столетия.

метки: Любимый, Нанбай, Писатель, Кунанбай, Русский, Казахский, Слово, Знание

Слово, понятое умом,

Ускользает, как звук пустой.

Но по жилам течёт огнём,

Коль берёшь его всей душой.

Есть люди – планеты. Находясь на расстоянии миллионов лет, они, далекие

и близкие, освещают путь жителям Земли. Таков наш Абай.

С самого раннего детства я живу с ощущением, что это мой родственник. Я даже интересовалась у родителей, кем он приходится нашей семье. И очень удивилась, что никем. А тогда откуда это чувство какого – то кровного родства?! Вот, пожалуй, первое, чем привлекает меня Абай. Это желание разобраться, чем мы роднимся.

Такое трепетное отношение передалось мне буквально с молоком матери, ибо в нашей читающей семье все боготворят великого поэта.

А первым человеком, пробудившим интерес, была моя прабабушка, которая так много поведала мне об Абае. Она рассказывала, что когда выходила замуж, в числе приданого увезла с собой рукописные сборники поэта. Это была семейная реликвия. А ещё она говорила, что знаменитый роман Дюма «Три мушкетёра» был известен в казахской степи именно благодаря его устному пересказу.

Когда я впервые прочитала «Путь Абая», моей прабабушки уже не было в живых… Но я с грустью представляла её светлыё образ в лице знаменитой бабушки Зере. Они так похожи!

Поэт – планета. Он не распознан полностью никем. Абай был оригинален. Его мечты шли на порядок вперёд, он был предтеча, пророк. Он столько нам сказал, да мы многого не расслышали…

Чем больше я узнаю об этом удивительном выдающемся представителе нашего народа, тем больше мне хочется постичь тайну его гения. И помогает мне в этом сам Абай, обогативший мировую сокровищницу культурных ценностей настоящими жемчужинами мудрости.

В трудные для меня минуты жизни я беру с полки «Книгу Слов» и обращаюсь к великому прорицателю в поисках ответа. Иногда мне кажется, что его слова адресованы именно мне. И тогда получается у нас духовный диалог, а решение проблемы оказывается не таким уж и сложным.

И я благодарю Абая – Учителя, в очередной раз, убеждаясь в том, что его творение – это источник нескончаемого добра и блага.

«Надо принимать умные слова сердцем, всей душой, так, словно ты утоляешь ими жажду», — эту истину подсказал мне мудрец.

Было бы здорово, если бы на уроках языка и литературы чаще звучало слово Абая. Тогда реже мы имели бы дело с невежеством, алчностью, хамством и другими общечеловеческими пороками.

4 стр., 1877 слов

Великий поэт-просветитель Абай Кунанбаев и его историческая роль

… стал гордым достоянием всего человечества. Как поэт, Абай поднял импровизационную поэзию казахов до уровня подлинно реалистической письменной поэзии. … ум”. Поэтому труд — основа всех благ, трудолюбие — главный смысл и цель человеческой жизни. Лень, наоборот, — источник … отцовские требования, казалось бы начинали осуществляться. К слову Абая, по существу еще подростка, прислушивались видные люди, …

А над входом в учебные заведения я бы написала абаевскую заповедь:

«Тот, у кого больше знаний…тот и обладает миром». В этом же «Сорок пятом Слове» сказано: «Справедлив, человечен, мудр тот, у кого больше знаний»

Меняются времена, меняются приоритеты, но советы великого мыслителя всегда звучали и звучат актуально:

Лишь знаньем жив человек,

Лишь знаньем движется век.

Слова – назидания – это моральный кодекс, который не позволит человеку сбиться с пути.

Мудрость его высказываний трудно переоценить. «Плохой друг, — пишет Абай, — подобен тени. Когда светит солнце, от него не избавишься, когда тучи сгущаются над головой – его не найдёшь». Согласитесь: лучше не скажешь!

Мне интересно с Абаем, потому что мне доставляет наслаждение снова и снова открывать его для себя. И я горжусь, что великий Абай стоит в одном ряду с мировыми гигантами духа!

                                           
          Эссе

                        
                Абай Кунанбаев

Абай
Кунанбаев – великий поэт, гордость казахского народа — родился в
Семипалатинской области, среди голубых Чингизских гор. Имя Абай дала ему в
детстве мать, что означало «вдумчивый», «осмотрительный». Абай много читал и
учился, слушал народные сказки и поэмы, знал восточные языки, проявлял интерес
к зарубежной культуре.

  Он
был талантливым композитором. Создал около 20 мелодий на свои стихи.

 
Абай рано начал писать стихи, но долго не печатал произведения под своей
фамилией. И хотя Абай не издал при жизни ни одной книги, вся степь знала его
имя и распевала его песни.

 
Мне нравится его стихотворение «Лето». Он описывает жизнь степи в летнее время
года. Здесь природа существует не сама по себе, а тесно связано с человеком и
его бытом. Можно наблюдать за тем, как резвятся жеребята, молодые женщины ловко
ставят юрту, как летят гуси и утки, старики в тени навеса пьют чай и ведут
беседу между собой. Очень красиво дано описание жайляу.

  
Прочитав это стихотворение, мне самой захотелось побыть на жайляу, подышать
свежим воздухом, попить ароматный чай, пахнущий дымком. И почувствовать себя
самым счастливым человеком.

Великий поэт-Абай Кунанбаев, эссе

12.04.2021

Великий поэт-Абай Кунанбаев Абай Кунанбаев – великий поэт, гордость казахского народа – родился в Семипалатинской области, среди голубых Чингизских гор. Ему повезло в смысле семейного уюта и домашнего воспитания, поскольку и мать Улжан и бабушка Зере были чрезвычайно обаятельными и одаренными натурами.  Имя Абай дала ему в детстве мать, что означало «вдумчивый», «осмотрительный».  Под этим именем он прожил всю свою […]

Learn more →

Все рефераты на русском и на казахском языках: Абай Кунанбаев (Абай Құнанбаев). Реферат Абай.

Здесь представлен сборник всех рефератов о поэте, философе и народном заступнике Абае Кунанбаеве (Абай Құнанбаев)

Картины (фото) Абая Кунанбаева

1) На русском языке:

1. Абай Кунанбаев (1845-1904)

Плодотворное влияние Абая Кунанбаева сказалось во всех областях казахской культуры и искусства.

Самовластный Кунанбай хотел видеть в сыне будущего влиятельного наследника, знаменитого бия. Он забирает мальчика из школы, решив приблизить его к делам по управлению родом Тобыкты, познакомить с тем, как разбираются споры, жалобы, втянуть в междоусобную родовую борьбу в аулах. Постоянное присутствие Абая при разборе запутанных судебных дел, где на словесных турнирах бии демонстрировали отточенное

одним из самых известных ораторов. При самостоятельном разборе спорных дел Абай показал себя поборником правды, справедливости. Выявляя действительных виновников беззакония и преступлений, он требовал их наказания. Такое поведение Абая, его беспристрастие вызывал недовольство казахских феодалов. Не нравилось оно и отцу. Абай все больше убеждался в несправедливости надменного, самовластного Кунанбая. Между ними росла вражда, которая привела к окончательному разрыву будущего поэта с отцом. Это был и идейный разрыв Абая с классом казахских феодалов. Он больше не хотел мириться с беззаконием, с жестокими традициями патриархальщины и стал искать пути развития своего народа, выхода его из состояния экономического и духовного застроя. Могучим средством общественного развития Абай считал распространение просвещения, знаний, культуры. Абай создает стихотворения, глубоко волнующие его мыслящих современников. Одновременно он усиленно занимается изучением русской культуры, часто посещает публичную библиотеку в Семипалатинске, дружит с представителями русской интеллигенции, недовольными царским самодержавием. В Семипалатинске он знакомится с политическими ссыльными Е. П. Михаэлисом, С. С. Гроссом, Н. И. Долгополовым. Это были настоящие просветители, изучавшие местный край. Они открывали библиотеки, читальни, распространяли знания среди на

селения. Дружба и совместная работа с передовыми русскими интеллигентами, постоянные занятия русской литературой имели важное значение в формировании и развитии просветительских и демократических идей Абая. В свою очередь, демократические убеждения Абая, его вера в силу просветительских идей объясняют народность поэзии Абая, ее реализм.

обыск в ауле Абая, полиция запретила ему встречаться с русскими политическими ссыльными, над ним был установлен

тайный надзор. Все это причиняло Абаю душевную боль. Он приходил в отчаяние, так как на каждом шагу сталкивался с отвратительными пороками патриархально-феодальной действительности, социальным и нравственным угнетением, страданиями и горем народа.

Абая преследовали и личные несчастья. В 1896 году умер его

великий поэт. Богатое творческое наследие Абая Кунанбаева как бы подводит итог развитию казахской поэтической Культуры XVIII начала XIX веков. В то же время творчество Абая определяет дальнейшее развитие казахской литературы.

Отношение к окружающей действительности и против зла и насилия внутренний мир поэта с наибольшей полнотой непосредственностью выразились в его лирике. Поэзия Абая богата по содержанию: это стихотворения на социально-политические темы, стихи сатирические, философские

раздумья, пейзажная лирика, стихи о любви, дружбе, поэзии, науке. Лирика Абая знакомит нас с его раздумьями о Смысле

жизни, о счастье человека, с его нравственным идеалом.

Большое место в лирике Абая занимает социальная тематика.

Поэт осуждает пороки современного ему казахского общества,

раздираемого межродовой борьбой, распрями. Он обрушивается на алчность, беззаконие богачей и властвующих чиновников.

В стихотворении «О казахи мои, мой бедный народ!» поэт с болью в душе говорит о том, что в степи нет единства, порядка,

везде разлад, «из-за денег и власти кипит вражда». Поэт

обращается к народу: О казахи мои, мой бедный народ

жестким усом небритым прикрыл ты рот. Кровь на правой щеке, на левой жир. Где же, правда? Твой разум не разберет.

Обнажая социальные противоречия, поэт-реалист смело

Всякий подлый, чванливый и мелкий сброд изуродовал душу твою, народ,

Не надеюсь на исправленье твое,

Коль судьбу свою в руки народ не берет.

В стихотворениях «Грязный в словах и делах», «Наконец, волостным я стал», «Вот и старость. Свершиться мечтам не дано» и др. несколькими выразительными штрихами поэт рисует портреты врагов трудового народа: волостного управителя, лицемерных старшин и алчных баев, биев, степных воротил, что,«стократной величины, обирают народ».

Наибольшей социальной остротой среди стихотворений поэта

о современной ему жизни отличается «Наконец, ВОЛОСТНЫМ Я стал». Стихотворение написано в 1889 году под

свежим впечатлением от чрезвычайного съезда казахских родов

К власти приходит тот, у кого есть деньги, кто не скупится на

взятки, чтобы добыть голоса. Абай завоевав власть, можно беззастенчиво грабить других. Наконец, волостным я стал,

Все добро на взятки спустив:

Без горбов верблюды мои,

у коней не осталось грив,

вот такими путями волостной одержал победу на выборах, где

Бабушка Зере звала любимого внука Абаем, что означало «осмотрительный, осторожный, миленький». С тех пор и окружающие стали так же обращаться к мальчику, а настоящим именем, по сути, его никто не называл.

Абай происходит из знатного и богатого рода биев и аристократов. Прадед Абая Ыргызбай был батыром и бием рода тобыкты. Слово « батыр» предполагает не только личное мужество, отвагу и силу человека, но и участие в боевых сражениях. Ыргызбай был племянником знаменитого Жанибека батыра из племени керей, который за свои заслуги и ратные подвиги при сражениях с джунгарскими войсками получил благословение самого Абылай хана. Ыргызбай родился примерно в 1750 годах. Его сын Оскембай – дед Абая. Оскембай был бием. Когда состарился, глава рода – знаменитый Кенгирбай би воспитывал и обучал Оскембая науке управления. Дед Абая Оскемьай жил в 1778-1850 годах. От него в 1804 году родился Кунанбай кажы – отец Абая.

Кунанбай как крупная, колоритная личность играл огромную роль в становлении характера Абая и его взглядов, таких личных качеств, как человечность, целеустремленность. Жизнь и творчество Абая в определенной мере были обусловлены установками и примерами его прославленного и порой жесткого, но справедливого отца.

Она была из богатого и знатного рода шаншар, происходящего из племени каракесек. Этот род всегда славился своим острым языком, знаменитыми розыгрышами. Прадедом Улжан был Бертис би. Слово «би» подразумевает, во-первых, ораторский талант, ум и мудрость, умение решать сложные споры между племенами, во-вторых – вождя племени, предводителя рода. Должность «би» не передается по наследству, биями становятся благодаря своим личностным качествам. У Турпана, отца Улжан, были родные братья – Контай и Тонтай. Они выделялись особым пристрастием к шуткам. Улжан не уступала им в острословии. Такие качества великого поэта, как остроумие, способность в саркастической форме высмеять людские недостатки, унаследованы Абаем от нагашы по материнской линии. Вся материнская линия, весь род по отношению к племяннику считается нагашы, а племянник по отношению к материнской линии выступает как жиен.

Человек, который в наибольшей степени повлиял на раннее тяготение Абая к искусству слова и знаниям, была его бабушка Зере. Большой знаток народной словесной сокровищницы, она сумела привить своему внуку стремление и любовь к знаниям, стала его первым воспитателем и великим учителем.

В девичестве бабушку Абая звали Токбала. Когда она выходила замуж, то по старинным обычаям приехала в дом жениха с серьгой в носу. После этого её начали звать Зере.

Бабушку отличало добросердечие и тонкое восприятие окружающего её мира.

Зере была большой мастерицей устного рассказа, она умела рассказывать красочно и интересно.

Улжан тоже между хлопотами по дому много внимания уделяла Абаю. Когда бабушка уставала, Абай обращался к матери. Улжан помнила много стихов, знала наизусть старинные поэмы и айтысы акынов.

Именно благодаря бабушке и матери у Абая рано проснулся интерес к творчеству, поэзии. Во многом под их влиянием Абай встал на нелегкий путь борца за человеческое счастье.

Следующим замечательным учителем и воспитателем юного Абая стал сам казахский народ.

В отрочестве Абай стремился освоить высокие образцы ораторского искусства, обычаи и правила, по которым жил народ, примеры честного судейства сложных и спорных вопросов между людьми и племенами. Во все времена искусство слова, ораторские качества очень высоко ценились среди кочевников. Можно предположить, что Абай скорее получил знание об истории Степи через народную мудрость, чем через систематическое образование в медресе (медресе – религиозное учебное заведение). Народные сказатели, ораторы, поэты, мастера устного рассказа дали огромную духовную основу творчеству Абая. Он понял, что многие познания и мудрость жизни кроются в народных дастанах, сказаниях о батырах. С юных лет с упоением слушал он акынов и сказателей, впитывая в себя образцы народной поэзии и, подражая им, стал сочинять свои первые стихи.

В родном доме Абая всегда с радушием встречали талантливых и мудрых людей. Частным гостем был знаменитый поэт Дулат. Он распознавал поэтический дар Абая еще в юношеских стихотворениях и благословил будущего поэта:

Сын мой, подрастешь и ты,

Взлетишь на крыльях мечты.

Выше облаков, возможно, взойдешь ты,

Да сбудутся твои чудесные сны.

Абай не собирал и не хранил свои творения, так как при его жизни еще не было традиции публиковать свои произведения. Поэтому многие его труды, написанные экспромтом, порой наспех, иногда просто на клочке бумаги, для нас навсегда утеряны. Дошли до нас те стихи, которые люди знали наизусть. Оставшиеся были включены в рукописи муллы Мурсеита.

Абай не исправлял, не обрабатывал однажды написанное. Сам он не раз признавался, что если бы обрабатывал свои творения, они, наверняка, стали бы более совершенными. Но и в том, первозданном виде творения Абая являются высшими образцами человеческого гения.

Аул Абая, сама его личность были в свое время одним из своеобразных центров казахской культуры, средоточием талантов. Поэт собирал вокруг себя одаренную молодежь, пропагандировал среди неё образование, культуру и искусство, вводил её в большой мир поэзии. Это начинание Абая с энтузиазмом поддерживали его дети, родственники, близкие. Они часто собирались послушать Мухамеджана, Альмагамбета, скрипача Мука и других талантливых людей. Многие вечера в ауле Абая становились праздниками поэзии и искусства.

Абай узнал и полюбил творение таких народных композиторов, как Биржан сал, Акан сери, Жаяу Мусса, Таттимбет. Он особо ценил исполнителей кюев, и их певческое искусство.

Мою душу взял вчера слух

Залетевшая в наши края,

Столько мыслей навеяла вдруг…

Полюби эту песню, как я.

Поэт, осознавая способность песни через мелодию передать красоту мира, не терпел бесталанных произведений.

Абай сочинил много песен. Большинство из них не были записаны и потерялись навсегда. Некоторые песни Абая в наши дни воспринимаются как народные творения. Дети Абая также любили песни и стремились учиться игре на музыкальных инструментах.

Акылбай (1861-1904) – первенец Абая. Детство и юность Акылбая проходили в доме Кунанбая и его младшей жены Нурганым. Так как его юность прошла вдали от отца, он не получил русского образования. Впоследствии под влиянием Абая и поэтических вечеров в его доме развивается поэтический талант Акылбая. Помимо коротких произведений, он написал три большие поэмы. Первая его поэма называлась «Жарах», но она полностью утеряна. Вторая его поэма называлась «Зулус». Здесь он повествует об увлекательных приключениях, происходящих в Африке. От этой поэмы сохранились только первые куплеты. Третья его поэма под названием «Дагестан» повествует о событиях на Кавказе. Она имеет огромную и историческую ценность.

Когда женился младший брат Магауия, то попросил Акылбая написать для него песню. И он тут же сочинил её, названную впоследствии «Песней Акылбая».

Талантливый поэт Акылбай скончался в то время, когда его поэтический дар находился в расцвете. Он умер в 1904 году на сороковой день после смерти Абая.

Как падучая звезда,

Он сверкнул – и стал незрим.

Как заплакали тогда

Все встречавшиеся с ним!

Был он умудрен и смел,

Страх в душе его был нем.

Этим не делясь ни с кем.

Другим сыном, оправдавшим большие ожидания своего отца, был Магауия Кунанбайулы (1870-1904) – младший сын Абая от жены Дильды. Он был восприимчивым юношей, с блистательным умом и обладавшим даром слова. Абай учил его в ауле в мусульманской школе, а затем в городском училище Семипалатинска. Но после трех лет учебу Магауия тоже заболел. Он был вынужден оставить занятия и вернуться в родной аул. После этого он постоянно был при отце и воспитывался им.

Высоко ценивший и понимавший значения поэтического труда Абая Магаш сам увлекся поэзией. По настоянию своего отца он написал поэмы «Енлик-Кебек», «Абылай». Самое объемное и совершенное его художественное произведение – поэма «Медгат-Касым».

Она повествует о незнакомых казахам дальних странах, о героях других земель.

Имя гениального сына степи, великого поэта казахского народа, мыслителя, ученого, композитора Абая в наше время известно всему миру. Стихи и песни, философские воззрения, слова и мысли его находят отклик в сердцах людей своею человечностью, любовью, глубиной.

Колониальная политика тогдашней России была направлена на подавление, раздробление покоренных народов, на то, чтобы держать их в темноте и невежестве. В стихах Абая звучит тревога за судьбу, будущее своего народа.

Ты с надеждой глядишь в туманный простор,

Ты следишь за потоком безликих дней,

Вечной сменою их утомляя взор.

В творениях Абая явно прослеживается мечта поэта увидеть свой народ просвещенной, развитой и независимой нацией.

Великий Абай не застал зарю независимости, но его потомки строят сегодня свое суверенное государство.

Абай, утверждая, что «поэзия – властитель языка…», сам был повелителем поэзии, «сыном не только отца, своего народа, но и всего человечества».

Источник: Майтанов Б. Абай: История, личность, время. – Алматы: Аруна, 2004. – 92 с.: ил. – (Знаменитые люди Востока).

Самые знаменитые стихи Абая:

1. Сын мой, подрастешь и ты,

Взлетишь на крыльях мечты.

Выше облаков, возможно, взойдешь ты,

Да сбудутся твои чудесные сны.

2. Как падучая звезда,

Он сверкнул – и стал незрим.

Как заплакали тогда

Все встречавшиеся с ним!

Был он умудрен и смел,

Страх в душе его был нем.

Этим не делясь ни с кем.

Ты с надеждой глядишь в туманный простор,

Ты следишь за потоком безликих дней,

Вечной сменою их утомляя взор.

4. В белой шубе, плечист, весь от снега седой,

Слеп и нем, с серебристой большой бородой,

Враг всему, что живет, с омраченным челом

Он, скрипучий, шагает зимой снеговой.

Старый сват, белый дед натворил много бед.

От дыханья его — стужа, снег и буран.

Тучу шапкой надвинув на брови себе,

Он шагает, кряхтя, разукрашен, румян.

Брови грозно нависли — нахмуренный вид;

Головою тряхнет — скучный снег повалит.

Злится он, словно бешеный старый верблюд,

И тогда шестистворная юрта дрожит.

Если дети играть выбегают во двор,

Щиплет нос он и щеки им злою рукой;

В армяке, в полушубке дубленом пастух

Повернулся к холодному ветру спиной.

Конь разбить безуспешно пытается лед,

И голодный табун еле-еле бредет.

Скалит жадную пасть волк — приспешник зимы,

Пастухи, день и ночь охраняйте свой скот!

Угоняйте на новое место табун,

Не беда, если вам не придется поспать,

Лучше вам с бедняками делиться скотом!

Не давайте волкам средь степей пировать!

1888 год Перевод Вс. Рождественского.

Цитаты Абая Кунанбаева

Пару цитат Абая. Пару из них прочел сегодня в первые.

В принципе почти схоже с моими принципами.

« Кричащий в гневе смешон, а страшен молчащий в гневе.»
(Безвреден кто в гневе кричит. Бойся того, кто в гневе молчит. )

.
« Кто трудится только для себя, уподобляется скоту, набивающему брюхо. Достойный трудится для человечества.»

.
« Лишь бездарный покоряется судьбе.»

.
« Пустая молодость — беда.»

.
« Только разум, наука, воля, совесть возвышают человека. Думать, что можно иначе возвыситься, может только глупец.»

Достойный довольствуется малым, хотя и желал большего. Ничтожный недоволен, даже когда получает с избытком.

абай на казахском языке, абай шығарма,

На казахском языке (қазақша): абай құнанбаевтың өлеңдері

1. Абай туралы реферат

Абай – ұлы ақын, дана ойшыл, қазақтың жаңа тарихи дәуірдегі реалистік жазба әдебиетінің атасы.

Абай есімі – қазақ халқының ұлттық санасының оянуы мен рухани қайта жаңғыруының, қоғамның озық күштерінің өркениеттілікке ұмтылысы мен әлеуметтік әділдіктің символы.

Осы қажеттілік бүкіл қоғамдық ой-санаға, әдебиет пен өнерге жаңа серпін берді. Нағыз халықтық, реалистік принциптерге негізделген жаңа жазба қазақ әдебиеті, Абай шығармалары осы қоғамдық сұранысқа толық жауап берді.

Ақын шығармаларын оқи отырып, біз оның адам жаны мен уақыт талабын жете түсінген дарын иесі болғандығына көз жеткіземіз.

Абай өзінің адамгершілік, гуманистік, қоғамдық, эстетикалық ізденістерін бүкіл дүние жүзі мәдениетінің жетістіктерімен ұластырып, өзі де жаңа биік деңгейге көтеріле түсті, сол арқылы бүкіл адамзаттық идеяларға жол тапты.

Ол қазақ поэзиясының, халық даналығының барша жақсы тәжірибесін бойына сіңіре отырып, ұлттық поэзияны, өнерді, қоғамдық ойды байытты, жаңа сапалық биікке алып шықты.

Абайдың әдеби мұрасының дүниежүзілік мәні оның өз шығармаларында туған халқының мүддесін, түпкі мақсат-мұратын айқын көрсете отырып, жалпы адамзаттық құндылықтарды жете бағалай білген ұлы ақынға тән суреткерлік дарындылығынан, кемеңгер ойшылдығынан айқын танылады.

Абай жас шағында Семей қаласындағы мұсылманша медреседе оқыды. Бұл жылдары ол араб, парсы, шағатай тілдерін тез меңгерді, Шығыс классиктері Сағди, Науаи, Низами, Физули, Хафиздің, т. б. шығармаларымен танысты. Сонымен қатар ол орыс мектебіне де барып жүреді. Өзінің ерекше қабілеттілігі және зейін қойып, зор ықыласпен үйренуі арқасында Абай орыс тілін де игереді. Алайда, әкесі Құнанбай оны енді өзінің жанында ұстап, бірте-бірте ел билеу ісіне араластырмақ ниетпен ауылға қайтарып алады. Ендігі жерде Абай ел арасындағы әр түрлі ру таласы, жер дауы, жесір дауы секілді істерге араласып, қолында күші бар топтардың әділетсіздігін көріп, әр түрлі топ өкілдерінің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін үнемі байқап жүреді. Олардың істеген істеріндегі, күнделікті қылықтарындағы мағынасыздықты, бітпейтін талас-тартыстың, өнімсіз әуресарсаңмен күн өткізушіліктің ел басына үлкенауыртпалық түсіріп отырғанын терең түсіне бастайды. Абай осылай қоғам өмірі жайлы көп толғанып, көп ойланып жүріп, халық мүддесі үшін, адалдық, адамгершілік үшін күресуге ұмтылады, қалай күресудің жолын іздейді. Халық мүддесі үшін күресуге бел байлап, елді, жастарды адал еңбек етуге, өнер үйренуге, білім, ғылым жолына түсуге шақыруды мақсат еткен Абай осы ой-пікірін жалпы жұртқа жария етуге, солардың жүрегіне ұялатуға жарарлық бірден-бір күшті құрал өлең сөз, ақындық өнер деп санайды. Бойындағы ақындық қуатын осы жолға жұмсау қажет деп түсінеді.

Абайдың кейінгі, кемелденген шағында Шығыс ойшылдарының философия, теология, логика, тарих жөніндегі еңбектерін терең зерттегендігін, түркі поэзиясымен қатар араб, парсы поэзиясына қызығуы арта түскенін оның шығармаларынан да байқауға болады. Жылдар өте Абайдың Батыс Европа елдерінің қоғамдық-философиялық жетістіктеріне, француз, ағылшын, неміс ағартушыларының шығармаларына деген ынта-ықыласы арта түседі. Ол өзінің шығармашылық ізденістерінде Пушкин, Лермонтов, Крылов, Салтыков-Щедрин, Лев Толстой сияқты көркем сез шеберлері мен ойшылдарының өнегесінен тағылым ала білді. Гете, Байрон, Шиллер сияқты Батыс Европа ақындары да Абайдың назарын аударады.

Абай поэзиясы қазақ әдебиетіндегі мүлде жаңа құбылыс, жаңа кезең болғанын айта отырып, ақынның шығармашылық өнерінің негізгі тірегі, сарқылмас қайнар көзі халық поэзиясы, жүздеген жырау, жыршы, ақындарды туғызған халықтың сан ғасырлық бай әдеби мұрасы дейміз. Халықтың өмірімен, поэзиясымен терең тамырластығы Абайдың ақындық тұлғасына ана сүтімен біткен қасиеттей ұлттық, даралық сипат бергені даусыз.

Ақындық өнерді өзіне өмірлік зор мақсат етіп, өз өлеңдерін қағаз бетіне түсіруге Абай тек 80-жылдардың ортасында жұмыла кіріседі. Бұл оның айналасын болжап, әлеуметтік құбылыстарды терең бағалап, кең ойлай алатын, көргені мен түйгені, өмірлік тәжірибесі молайған, әбден кемеліне келген шағы болатын. Ақынның осы тұста (1882-1886 жж.) жазған өлеңдері идеялық және көркемдік қасиеттері жағынан аса мағыналы, жаңа сапалы және ұзақ өнімді ізденістерінің қорытындысы, нәтижесі болып табылады. Өзінің шығармаларында Абай қазақ тіршілігінің ең көкейкесті мәселелерін, маңызды әлеуметтік, қоғамдық, моральдық проблемаларын, халықтың тағдырына, әдет-ғұрпына қатысты мәселелерді көтереді.

«Сегіз аяқ» атты өлеңінде елдің берекесін кетіріп, көзін аштырмай отырған бір-бірімен дауласу, қастасу, өтірік арыз беру секілді жаман әдеттер екенін нақтылап көрсеткен ақын:

Қор болып, құрып барасың, —

деп өкініш білдіреді.

Елді бірлікке, татулыққа шақыру — өлеңнің ең бір күшті сарыны.

деген үлкен қоғамдық мәні бар терең мағыналы түйінді ойын ақын ерекше тебіреніспен айтады.

Ақынның өзі өмір сүрген ортаны, тағдырдың талқысына түсіп, шырқы бұзылған халықтың, ел-жұрттың бейнесін асқан көркемдік шеберлікпен суреттейтінін «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» өлеңінен айқын көреміз.

Осы өлеңге домбыра сазындағы алғашқы құлақ күйіндей болып, жүрек толқытатындай жылы леп беретін «қазағым», «елім», «қайран жұртым» деген сөздер онан кейінгі айтылғанның бәріне басқаша мағына, өзгеше реңк дарытады. Сондықтан елдің күйзелген жағдайын айқындататын:

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі май, бірі қан боп енді екі ұртың,

— деген сипаттаулар жалпақ жұрт туралы айтылса да, артық айтылған демей, ашынып айтылған десек болар.

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың,

— деген шумақтағы «бас-басына би болған өңкей қиқым» дегені елдің шырқын бұзып жүрген, қолындағы күші азайған, ұлыққа, мансабы жоғары чиновникке бағынышты болыстарға тікелей қатысты.

Ал «Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» деген сөздер сол кездегі патша үкіметінің енді қазақ даласын билеу ісіне баса-көктеп араласып, қазақтың болыс-билерін бір-бірімен қырқыстырып әбден әлсіреткен үстемдік саясатын әшкерелейді.

Абай шығармаларының өмір, дүние-болмыс туралы ойларын қоры-тып, жинақтап айтатын сипаты және әлеуметтік өмірдің қайшылықта-рын, қоғамдық құбылыстардың өзара себеп-салдарлы, байланысты келетінін терең түсінуі жағынан үлкен философиялық мәні бар екені талассыз.

Өмірдің өтуі жайлы Абай бірде философиялық толғаныс түрінде айтса («Сағаттың шықылдағы емес ермек»), тағы бірде ойын нақтылы сурет арқылы елестетіп көрсетуді мақсат етеді.

«Тоты құс түсті көбелек» атты өлеңінде ақын адамның өмірдегі мақсаты жайында толғанып, ол өмірден нені іздеп, нені күнкөріс қылады деген сүраққа түжырымды жауап береді.

Адамның өмірі мағыналы, саналы болу керек деген байламын айқын айтып жеткізеді де, енді ойын жаңа бір қырынан алып ербітіп, адамның өмір сүруі, іс-әрекеттері, алдына қоятын мақсаттары заман талабына сәйкес болуы қажет екендігін ескертеді.

Әркімді заман сүйремек,

Заманды қай жан билемек?

Заманға жаман күйлемек,

Философиялық мәні бар осы түжырымның қоғам өмірінің күрделі заңдылығын, елеулі шындығын терең түсіну негізінде айтылғаны анық. Саналы, ойлы адамның артықшылығы заман талабын, әлеуметтік өзгерістердің бағыт-бағдарын дүрыс түсіне білу болса керек.

Абайдың көңіл күйі лирикасында ақынның өзімен-өзі ойласқан-дай, өзімен-өзі сырласқандай қалпын, көңіл толғанысын танытатын арнау үлгілері бар.

Жүрегім, нені сезесің,

Сенен басқа жан жоқ па?

Дүниені, көңілім, кезесің,

Тиянақ жоқ па, қой тоқта!

Мұнда ақын жүрек, көңіл деген ұғымдарды кейіптеу бейне ретінде алып, тіпті сөзін соларға қаратып айтқандай болады. Өзіне

сауал қоиып, тоқтау аитуы, өз сүрағына өзі жауап іздеуі, өз ой-түжырымына өзі дәлел іздеуі — мүның бәрі ой-сезім тереңдігін, әсерлі жан тебіренісін көрсетеді.

Абай поэзиясындағы. әр түрлі адамдардың мінез-қүлқын, психо-логиясын, қандай жағдайда қандайлық әрекет ететінін ашып көрсету шеберлігі жағынан алғанда үздік шығармалар қатарында «Бөтен елде бар болса», «Сабырсыз, арсыз, еріншек» секілді өлеңдерді атауға болады.

Ел қамын ойламайтын, еңбек етпейтін, «қызмет қылып мал таппай, ғылым оқып ой таппай», ел қыдырып, өсек-аяң іздейтін арыз-шыл адамның мінез-сиқын Абай шебер бейнелеп көрсетеді.

Қиын-қыстау жағдайда жалтарғыш, «бір сөз үшін жау болып, бір күн үшін дос болып» қырық қүбылып жүретін адамдардың мінезін, іс-әрекетін ақын осы өлеңдерінде тап басып, нақтылы сипаттаған. Шынайылығы, суреттеу тәсілінің үтымдылығы жағынан Абай шығар-маларындағы қазақ әкімдерінің, ел билеушілерінің бейнесі де кем түспейді. «Болыс болдым, мінеки» атты елеңі болыстың монологы түрінде қүрылған. Кейіпкердің бір сәт ойға кетіп, болыстыққа жету үшін қандай қам жасағанын, қанша малын шашып әуреге түскенін, болыс болғандағы іс-әрекеттерін, әрі әр түрлі адамдармен қарым-қатынасын — бәр-бәрін көз алдынан өткізіп, өзіне-өзі есеп бергендей, түжырымдап бағалағандай болып отырған қалпы мейлінше нанымды да әсерлі-ак,!

Ал «Мәз болады болысың» атты өлеңде болыстың үлыққа жа-рамсақтану арқылы шекпен мен шенге ие болғанын аз сөзбен ғана айтып, ақын сонан кейін оны әжуалап, келеке етеді. Кейіпкердің өз қимыл-әрекеті жоққа тән, баяндаушының мысқылдары мол да әсерлі.

Абай жас үрпаққа, «көкірегі сезімді», «көңілі ояу» адамдарға үміт артып, олардың жүрегін оятуға үмтылады. Ақын талантты, өнер іздеген жандар туралы айрықша зор сүйіспеншілікпен айта отырып, олардың алға қойған зор мақсатқа жету жолындағы күресте табандылық, жігерлілік танытатынына үлкен сенім білдіреді.

Ішінде кімнің оты бар,

Абай интернатта оқып жүрген қазақ балаларына жүрегі елжірей қарап, жас буын, жас өркендер осылар деп қуанады. Ол ғалым болу мен адам болу мәселесін бір-бірімен сабақтастыра қарап, бүл екеуінің тамыры, түбі бір деп санайды. Нағыз ғалым болу үшін, талапты болу, шыншыл болу, аянбай еңбектену және кішіпейіл (қанағатшыл), басқаға мейірімді (рахымды) болу керек деген ойы да өте маңызды.

Абай адамгершілікті, әділеттілікті ең негізгі моральдық принцип ретінде поэзиялық туындыларында да, қара сөздерінде де үнемі атап көрсетіп отырады.

Қайрат пен ақыл жол табар

Қашқанға да, қуғанға.

Әділет, шапқат кімде бар,

Сол жарасар туғанға.

Бастапқы екеу соңғысыз

Біте қалса қазаққа,

Алдың — жалын, артың — мүз,

дейді ақын «Әсемпаз болма әрнеге» деп басталатын өлеңінде. Сөйтіп ол әділеттік, мейірбандық болмаған жерде ақыл мен қайрат та адам-ды жақсылыққа жеткізе алмайды деп түйеді.

Абайдың табиғат лирикасы үлгісіндегі өлеңдерінде ақынның ой-сезімі, жан дүниесі де терең ашылған. Ол өзінің шығармаларында жыл маусымдарын: қысты, күзді, көктем мен жазды қайталанбас соны бояу-лармен бейнелеп берді. Абай пейзажды адамның түрмыс кешетін табиғи ортасы, мекен-жайы ретінде ала отырып, әлеуметтік өмірмен, қазақ халқының көшпелі түрмысымен тығыз байланыстыра көрсетеді.

Мысалы, «Күз» (Сүр бүлт түсі суық қаптайды аспан), «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай» өлеңдерінде әлеуметтік теңсіздікті де ашып көрсетеді. Ал «Жаз» (Жаздыгүн шілде болғанда), «Жазғы-түры» (Жазғытүры қалмайды қыстың сызы) өлеңдерінде елдің кең далада, табиғат аясында бой жазып, жаны жадырап отырған кезін бейнелейді.

«Желсіз түнде жарық ай» дейтін өлеңінде ақын жазда өзен жағасына көшіп келіп отырған мал баққан ауылдың өмір-түрмысын шебер сипаттайды. Қазақтың даласы, түні, тауы, өзен-суы, жапырағы жайқалған ағашы, жазғы жердің көк майса жасыл шөбі, көшпелі елдің қонған қоныс-жайлауы, баққан малы, түн күзететін сақ малшылары, жастардың пәк, таза сүйіспеншілік сезімі, жастығын, алғашқы махабба-тын сағынып еске алған қазақтың осындай айлы түнде ауыл сыртында,

аулақта жолығатын шағын армандауы — осының бәрі өлеңнен көңілге нәзік лирикалық сезім ұялатқандай айқын елес береді.

Абай қазақ поэзиясының идеялық ауқымын, тақырыбын кеңейтті, әдебиетте жаңа жанрлық түрлер қалыптастырды. Халықтың сөйлеу тілінің, қазақтың ауызекі ақындық өнерінің және ән-өлеңдерінің байлығын кеңінен пайдалана отырып, ол өлең сөздің бейнелеу құралдарын жетілдірді. Жаңа өлең үлгілерін енгізді, қазақтың ақын-дық тілін, әдеби тілін үстартты. Абайдың лирикасы жанрлық ерекшеліктері жағынан алғанда көп салалы, көп қырлы, алуан түрлі болып келеді. Олар тақырыбы, мазмүны жағынан да аса бай, әр қилы өмір қүбылыстарын қамтиды. Халықтың тағдырын, заман жай-ын толғайтын сан алуан қоғамдық-саяси философиялық лирика түрлері, адамның ішкі жан дүниесін бейнелейтін жырлары, махаббат лирикасы, сатиралықөлеңдері, табиғат суреттері, оларға қоса жеке адамдарға арналған жырлары, тағы басқа өлең түрлерін Абай поэзиясы-нан молынан табамыз.

Абай теңдесі жоқ кемеңгер ойшыл-ақындығымен қатар аса да-рынды композитор болды. «Айттым сәлем, қалам қас», «Көзімнің қарасы», «Сегіз аяқ», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Желсіз түнде жарық ай», «Амал жоқ, қайттім білдірмей» сияқты өлеңдеріне шығарған әндері халық арасына кеңінен тарап, үнемі айтылып келеді.

Абайдың «Масғүт», «Әзім» поэмасы және Ескендір туралы дас-таны да аңыз сюжеттерге қүрылған. Бірақ, ақын сол сюжеттер арқы-лы өз заманына тікелей қатысты мәселені, жалпы адамзаттық мәні бар мәселені қозғауға үмтылған.

«Масғұт» поэмасындағы екі сюжет те ақылды болу үшін, айта-тын ақылды бағалай білетін адамдар, үғатын, түсінетін қауым болу керек деген ойды түспалдап жеткізуге тірек болып түр. «Масғүт» поэмасында халифаға қысылтаяң кезде ақыл-кеңес беретін уәзір Масғүт

болса, «Ескендір» поэмасында атағы жер жарған қолбасшы Ескендірге ақыл беретін ғұлама ғалым Аристотель. Алтын қорғанға кіре алмаған Ескендірдің, қақпадан орамалға орап тастаған сүйектің мәнісін Арис-тотель айтып түсіндірген соң, әскерін ертіп еліне қайтқаны — дана кеңесшінің сөзіне құлақ асқаны. Таразының екінші басына қанша алтын, күміс салса да, қозғалмаған сүйектің тек бір уыс топырақ салғанда ғана көтеріліп шыға келуінің не сыры бар екенін Ескендір патша өздігінен таба алмай, Аристотель айтып бергенде ғана білетіні көңіл қоярлық. Бүл Ескендірден Аристотель хакімнің ақылы, зеректігібасым екенін аңғартады. Адамның көз сүйегі ауыр болу себебін Аристотель жеміт көз дүниеге тоймайды, бірақ адам қанша ынсап-сыз, қанағатсыз болса да, өлгенде, көзіне қүм қүйылғанда тояды деп байымдайды да, Ескендірге «Мүны керіп алыңыз сіз де ғибрат» деп кеңес береді. Абай Ескендірдің жорықтарын нақтылы бейнелеп жатпайды. Патшаның басқа елдерге жасаған шапқыншылығын, оларға өз үстемдігін жүргізбек болғанын моральдық, адамгершілік идеялар түрғысынан қарап, мансапқорлық, көрсеқызарлық, даңққүмарлық деп бағалайды, сынап, шенейді. Мүны Ескендірді «қанішер, қаһарлы хан» деп сипаттауынан да,

Жазасыз жақын жердің бәрін шапты,

Дарияның суындай қандар ақты.

Шапқан елдің бәрін де бодам қылып,

деген сияқты сездерінен де әсіресе анық көруге болады.

Абайдың ғақлия сөздерінің, қара сөздерінің кейбіреуі шешендік сөз үлгісіне ойды үтымды, өткір айтуы жағынан да, сөзді өрнектеп келтіруі жағынан да толық сәйкес келсе, бірталай сездері басқаша қүрылады. Кейбірі қарапайым тілмен айтылған қоғамдық, адамгершілік мәселелер жайындағы әңгіме-сүхбат болып келеді, ал жиырма жетінші сөзі Сократтың шәкірті Аристодиммен сүхбаты түрінде, отыз сегізінші сөзі діни трактат түрінде беріледі де, «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» дегені өз алдына бөлек тарихи тақырыпты қозғайтын әңгіме болады. Абай адал еңбек ету, егін салу, саудамен айналы-су, өнер үйрену, білім-ғылымды игеру, қоғамдағы әр түрлі топтардың қылып жүрген харакеті, мінез-қүлқы, адамгершілік, имандылық секілді бірталай мәселелерді қара сөздерінде кеңінен толғайды. Халықтың өмірін, әр түрлі топ өкілдерінің мінез-қүлқын, ой-ниетін нақтылы, жан-жақты талдай отырып айтады. Болыс сайлау мәселесін сөз қылғанда да сол кездегі нақтылы қоғамдық жағдайды, елдің әдет-ғүрпын, ұғым-түсінігін толық ескеріп отырады. Ел билейтін адам заман ағымын, елдің мұң-мұқтажын жақсы біліп, сонымен қатар «Есім ханның ескі жолы», Тәукенің «Жеті жарғысы» секілді бұрыннан келе жатқан ел басқару тәсілдерін жаңа заманның ыңғайына қарай орнымен пайдалана білмек керек дейді.

Білім-ғылым үйренгенде қандай мақсат қою қажет, бұл істі қандай ниетпен істеу керек дегенді Абай отыз екінші сөзінде сара-лап талдап айтады. Білім-ғылымды дүниенің сырын ұғып-түсіну үшін үйренбек керек, «басқаға бола үйренбе» дейді.

Абай есті кісілер мен есер кісілердің мінезін, қылығын, сырт қарағанда оп-оңай көзге іліне қоймайтын ерекшеліктерін қалт жібермей, дәл басып, дәл танитын үлкен суреткерге тән көргендікпен сипаттап береді. Ойын әсерлі бейнелеп айта келіп, тікелей ақыл-кеңес айтуды да жөн көреді. «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жүмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдағы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей, қылықпен өткізіппісің? Жоқ болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?» — дейді. Бұдан біз адамның есті болуының басты шарты оның әрбір істеген ісіне сын көзімен қарап, дүрыс бағалай білуі, содан тиісті қорытынды шығара алуы деген түйінді аңғарамыз. Он тоғызыншы сөзінде Абай осы ойын тағы бір қырынан өрістетіп, адам туғаннан есті болмайды, естіп, көріп, үстап, татып ескерсе, сондай білгені, көргені кеп адам есті, білімді болады және естілердің айтқан сөздерін үғып, ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады дейді.

2. Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845—1904)

— ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.

Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» – тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.

4.1 Қара сөзде айтылған ой

6 Абай және Пушкин

9 Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы

10 Ақынның балалық шағы

11 Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы

12 Абай — ұлы ақын әрі ойшыл

13 Абай және халық ағарту ісі

14 Аудармашылық қызметі

15 Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны

17 Пайдаланған әдебиет

18 Сыртқы сілтемелер

Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Өскенбайұлы Құнанбай өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анасы Ұлжан еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.

Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.

Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара балаларына:

«Шынжыр балақ, шұбар төс Ызгызбайым,

Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым,

Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,

Сірә да оңбас торғайым…»

Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай туады.

Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.

Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.

Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады да, 1876-1978 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі. Бұл жылдары Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың “Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз қалды.

1875 жылы Қоңыркөкше елінде өткен сайлауда жеңіп шығып, 1878 жылға дейін болыс болады. Қазақ халқының дәстүрлі ел билеу жосындарын, әдет-ғұрып заңдарын жетік білетін Абай ел ішіндегі әр алуан әкімшілік-құқықтық реформаларға белсене араласады. Егде тартқан шағында әкімқара биліктен, атқамінерліктен іргесін аулақ салып, шығармашылықпен ғана шұғылданады. Абайдың көптеген шығармаларында Адам, Болмыс және Ралам тақырыбы, сондай-ақ, абсолюттік ақиқат сыры тұрақты орын алады.

1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан жарық дүниеден өтеді. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы Әбдірахманнан айырылады. Бұлардың қазасының ақын жанына қандай батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын көрінеді. Сөйтіп жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын баласы Мағауия да қайтыс болды. Осындай қабаттасқан қайғы қасіреттен күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі де дүние салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай мекенінде, інісі Оспанның жанына жерленеді. Бұл күнде ол арада қазақтың ұлы екі перзенті — Абай мен Шәкәрімге деген ұрпақтың өшпес махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей болып, сәулет өнерінің соңғы үлгісімен салынған қос мұнаралы кешенді алып мазар тұр.

Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған…») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі — өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі — ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі — өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.

Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы — жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

Толық мақаласы: Абайдың қара сөздері

Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі – қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) – ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған.

Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.

Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.

Қара сөзде айтылған ой

Абайдың «Жетінші сөзінде» ұшырасатын «жанның тамағы» деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды. Осы себептен де Абай:

«… құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді,»

— деп қайыра түсінік беріп отыр… Абайдай ұстаз ақынның бұл «Жетінші сөзде» көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.

Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен «Ғылым таппай мақтанба» т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол «жанның тамағы туралы» ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, «адам болу» үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:

«Адам болам десеңіз…

Бес нәрседен қашық бол…,

Бес нәрсеге асық бол,»

— деген жолдарда жатыр. Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың «Он тоғызыншы сөзінде» де қайталанады. Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай «Он тоғызыншы сөзінде»:

«Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады… Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады,»

— деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.

Толық мақаласы: Абай лексикасы

Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.

Хан, уәзір, аламан, абыз, жылыс, тоғыс, наурыздама сөздері көбінесе Қара-сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер). Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де (шілдехана, үш тоғыз, қынаменде, ақшомшы, ықтырма, күзеу т. б.), кене киім-кешек, сауыт-сайман, құрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, шақпақ, шөншік, дулыға, шарайна т. б.) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына улық, кіші сөзінің орнына кішік, тураның орнына туғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің кенеру дәрежесі қазіргі көздегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол көзеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге кетеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процеске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.

Араб және парсы ықпалы:

Абай тілі лирикасының келесі қабаттары – араб және парсы сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі – мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты Отыз сегізінші сөзі мен қазақ оқырмандарына иман деген – алла табарақа уатағаланың… жарлығына… мойынсұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда философия мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды.

Абай Лирикасының келесі қабаты – орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебу бағыты жағынан басым тұседі. Бұл бағытқа себепкер, ең алдымен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономика күй-қалпы болса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипатта дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сейлеу тәжірибесінен емес, тікелей орыс әдеби тілінен алды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс таналып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: болыс, кандидат, ояз, сияз, старшын, майыр, шен, партия, сот, шар, закун, закуншік, кателешке, бодан, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (сауда), аршепке, барабан, зауыт, машине.

Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін біртоп орыс сөздері бар. Олар адвокат, доктор, губернатор, началь- ник, визит, монастырь, ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребе, прошение, дезнание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет дегензат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват деген сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся деген етістіктер.

Аудармашыға екі қасиет қажет. Бірі талғампаздық, екіншісі ой тереңдігі. Талғампаздық деп отырғанымыз Абайдың хакімдігінің бір қыры. Абай бас салып кім көрінгенді аудармағаң ол аудармақшы болған автормен өзі бәсекеге түскен. Абайдың аудармалары, шын мәнінде, ой жарыстыру. Сондықтан Абай жасаған аудармаларын оның ой кеңістігінің өрісі деп қабылдаған жөн. Абай тілін еркін меңгерген орыс халқынан таңдап, талғап, әсіресе екі ақынды аударғаң олар Александр Пушкин және Михаил Лермонтов. Абайдың талғампаздығына таң-тамаша қаласың. Орыс елімен, оның мәдениетімен мәңгілік қалатын, ешқандай өзге құндылық өлшемдеріне түспейтін екі генийді Абай бұлжытпай таныған және қазақ халқына таныстыру мақсатында, олардың шығармаларын қазақтіліне аударған.

Абай орыс ақыны Александр Пушкиннің өлеңмен жазылған «Евгений Онегин» деген романын толық аудармағаң одан үзінділер тәржімалағак Абай: «Онегиннің сипаты,» «Татьянаның Онегинге жазған хаты,» «Онегиннің Татъянаға жауабы,» «Онегин сөзі,» «Онегиннің Татьянаға жазған хаты,» «Татьянаның сөзі,» «Ленскийдің сөзінен» және «Онегиннің өлердегі сөзі» – деп жеке-жеке сегіз шығарма етіп аударған Неге Абай романды қазақ тіліне толық аудармаған, әрине оның себебін дөп басып айту қиың бірақ мен ойлаймың егер «Евгений Онегинді» толық аударса, оны қазақ оқырмандары қабылдамас еді, сірә, Абай соны түсінген, Қазақ оқырмандары махаббат, ғашықтық тақырыбына «Ләйлі Мәжнүннен» бастап өңкей классикалық ғажап туындылармен сусындап келе жатқан қауым, сондықтан болар Онегиннің Татьянаға шалажансар сезімін қалайша қабылдамақ. Әрине, қабылдай алмайды. Шығыстық дәстүрде ғашықтар құрбандыққа дейін барулары керек, айталық Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты. Осыны түсінген Абай «Евгений Онегиннен» үзінділерді таңдап алып аударып, олардың өзін қазақы ұғымдармен сөйлетіп қойғаң ол «Татьяна сөзін» «Тәңірі қосқан жар едің сен», деп бастайды.

Абай, ауторы Абай Омаров

Ұлы ақын, ағартушы Абай музыкалық саласында да айта қалғандай мұра қалдырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қалдырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіншілігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халықтық ән-күйлері сияқты, ауыздан-ауызға, заманнан заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі – олардың халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай келетін шығармалар болғандығында, халық санасынан өшпес орын алғандығында. Абай әндерінің өзгешелігі – мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында, идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емес еді. Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодалдық жағдайда кейбіреулер үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда оның өз айналасына – ауыл- аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын-соңды халықтың музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да себеп болды.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 ж. «Қазақ» газетінде басылған «Абай – қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «Одан асқан бұрыңғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» – деп Абайды аса жоғары бағалады. Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп баспаға дайындау ісі ақын қайтыс болған соң ұзамай-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін нақтылы деректер жетерлік. Жарық көруінен бірнеше жыл бұрын құрастырылып, 1909 ж. Санкт-Петербургте басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі (аударма өлеңдерін қосып санағанда) мен «Ескендір», «Масғұт» поэмалары басылғаны, яғни осы күнгі белгілі поэзиялық шығармаларының көрнектілері түгелге жуық қамтылды.

Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы

Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып келді. Кейбір зерттеушілер Абай «ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы – ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде ислам діні үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте шаманизмдік түйсіктер]] мен түсініктер басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетанымынан айқын байқалады. Шаманизмдегі негізгі категория-«Тәңірі», исламдағы – «Алла» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, аруақтардың адамдармен ұштастырушы «жын» болса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «періштелер» деп саналды. Қазақтың күнделікті өміріңде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі – жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде – өздерін пайғамбардың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.

Абайдың дін мәселелері – құдай мен адамның, өмір мен өлімнің, жан мен тәннің, иман мен ұяттың, дін мен ғылым, дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым-қатынасын Жиырма жетінші, Жиырма сегізінші сөздерінде арнайы талдап, гректің ұлы ойшылы Сократпен пікір таластырады.

Ақынның балалық шағы

Абай Құнанбаев 1845 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибраһим екен.

Абай ислам дінінің қағидаларын барынша құрметтейтін діни отбасында өсіп, тәрбие алды. Оның әкесі Құнанбай қажы тобықты руының өте ықпалды, орыс тілін жақсы білген биі болды. Орыстың алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдерімен қарым-қатынас жасап тұрды. Ол шыққан тегі сұлтан әулетінен болмаса да Қарқаралы округында алғашқы аға сұлтандардың бірі болып сайланды. Ғұмырының аяқ кезінде Меккеге қажылыққа барып қайтты. Меккеде Құнанбай қажы салдырған Тәбия қонақүйі әлі бар. Қажылықтан қайтып оралған Кұнанбай Бұл дүниелік істерден біржола қол үзеді. Ақынның бабасы Әскенбай Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы әділетті де ықпалды қазақ билерінің бірі болатын. Оның қалдырған данышпандық сөздері мен ғибаратты өсиеттері аз емес. Биге қазақтардың алыс жатқан руларының адамдары да шағым айта келіп, жүгінетін. Абайдың арғы атасы Ырғызбай да атақты би әрі батыр болған.

Абай әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, сосын Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқып білім алады. Ол бала жасынан кітапқа құмар болды, араб-парсы және көне түркі әдебиетінің үлгілерімен танысты. Абай қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрып заңы мен ислам дінінің қағидаларын терең меңгерді. Онымен білім жарыстырудан молдалардың өздері қауіптенетін. Абай халық ауыз әдебиетінің үлгілерін өте жақсы білді. Мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінде-ақ өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.

Әкесі Құнанбай Абайды тобықты руының болашақ билеушісі ету мақсатымен оқудан ауылға кері қайтарып алады. Мұнда ол халықтың қалың ортасына түседі. Билер, ақындар, сазгер-әншілермен, сондай-ақ даланың данышпан ойшылдарымен жиі-жиі бірге болып, араласып түрады. Ақынның жастық шағы патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстігіне қарай әскери күшпен ентелеп ене бастаған кезімен тұспа-тұс келді. Ол патша үкіметінің округтық приказдардағы жағдайының барған сайын нығая түскенін, XIX ғасырдың 60—90-жылдарындағы әкімшілік реформаларының енгізілгенін өз көзімен көрді. Ол аз уақыт болыс болған кезінде қай істі болса да әділ және адал шешуге талпынды. Сол үшін қатардағы қарапайым халықтың терең сый-құрметіне бөленді. Бірақ қоғамның күрделі проблемаларын мұндай қарапайым тәсілмен шешуге болмайтынына бірте-бірте кәміл көз жеткізе бастайды. Сондықтан да ол казақтардың білім мен ғылым алуын белсене жақтаушыға айналады.

Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы

Болашақ ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына оның озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы орасан зор ықпал етті. Ол кезде өз Отанының тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық қозғалыстарға белсене қатысушылар Қазақстан аумағына жер аударылып келіп жатты. Олар, атап айтқанда, Украина мен Польшадағы зиялы қауымның неғұрлым білімді өкілдері болатын. Жер аударылып келгендердің арасында патша үкіметінің саясатына қарсы шыққан орыс зиялы қауымының өкілдері де аз емес еді. Олар Абайдың саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Атап айтқанда, Е. Михаэлис, А. Леонтьев, С. Гросс, А. Блек, П. Лобановский, Н. Коншин, Н. Долгополов және басқалары еді.

Олар Абаймен бірге жиі-жиі қонақта болып жүрді. Қазақ ақыны солардың арқасында озық ойлы орыс мәдениетінің алып өкілдері А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың және басқалардың шығармаларымен жете танысты.

Абай — ұлы ақын әрі ойшыл

Абай өзінің өлеңдерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақын ретінде алғаш рет XIX ғасырдың 80-жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұл кезде Абай өз атынан «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда…») деген өлеңін жариялаған болатын. Абай — «Ескендір», «Масғүд», «Әзім әңгімесі» поэмалары мен этикалық-философиялық еңбегі «Қара сөздерді» жазды. Ақынның 1890-1898 жылдар аралығында жазылған «Қара сөздерінде» XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы зерделенді.

Ақынды қатты алаңдатқан жағдайлар қазақтардың жаппай кедейленіп, қайыршылық халге түсе бастауы, патша үкіметі шенеуніктерінің шектен шыққан озбырлығы, жергілікті болыстардың парақорлығы мен қанағатсыз пайдакүнемдігі болды. Ол өзінің өлеңдерінде жақын туыстарына көмек қолын созбайтын сараң байларды өлтіре сынады.

Абай қазақ қоғамын ерінбей еңбек етуге шақырды. Өзінің кейбір замандастарының бойындағы жаманшылық мінездерді — жалқаулықты, еңбексіздікті, көрсеқызарлықты, алтыбақан алауыздықты, надандықты жеріне жеткізе әшкереледі. Кедейшіліктен құтылудың бір тәсілі егіншілікпен айналысу, қолөнер кәсібін және сауда-саттық жасауды үйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:

Үйреніп, ойлап, мал ізде».

Оның басқаша ойлауы мүмкін де емес еді. Қазақ даласында жиі болып тұратын жұт қарапайым халықты ауыр қайғы-қасіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаған малдан бір-ақ күнде айырылып, жұтап қалуға болатын еді. Абай 1880 жылғы алапат ауыр жұтты өз көзімен көрді. Сол жылы оның сан мыңдаған жерлестері қайыршылық халге душар болған еді. Семей облысында кедей жатақтардың саны бұрын-соңды болып көрмеген жоғары көрсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларының деревняларына жаппай ағылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, үй қызметшілері, қолбала, бақташылар болды. Қайыр сұрап, ел кезіп кеткендер де көп еді.

Абай қазақтарды мал өсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кәсіп түрімен шұғылдануды үйрену қажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия тұрғындарының кәсіп түрлеріне үлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп жазды: «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагердің жүрмеген жері жоқ, қылмаган шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари (яғни қала адамдары болып. — авт.) жауласпайды. Орысқа қарамай тұрганда қазақтың өлісінің ахыреттігін (кебінін. авт.), тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды».

Абай халыққа жаны ашымайтындарды жек көрді, байлардың қарапайым халыққа менсінбей қарауы оның ашу-ызасын келтірді. Қоғамды прогресшіл түрде дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Абай ел басқаруға халық үшін қызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол өз төңірегіндегі адамдардың, жақындары мен шәкірттерінің бойындағы өз халқына риясыз берілгендікті, оның мүдделерін қорғау қасиеттерін қолдап отырды.

Абай және халық ағарту ісі

Ұлы ақын жас ұрпақты имандылыққа, адамгершілікке, ғылым-білім үйренуге шақырды.

«Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба.

Ойнап босқа күлуге…

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз,

Тілеуің, өмірің алдыңда,

Оған қайғы жесеңіз,

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ

Бес дұшпаның білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

деп жастарды бес нәрседен — өсектен, өтіріктен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, бекер мал шашпақтықтан қашық болуга, бес асыл іске — талап етуге, еңбекті суюге, терең ойлай білуге, қанағатшыл болуға, қайырымды рақымшылық жасауга шақырды.

Абай жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айтқанда, ол былай деп айтты: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек. Мектептерді көбейту қажет, оларда тіпті қыздар да оқитын болсын».

Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылыммен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды.

Абайдың пікірінше, адам болу үшін оның бойынан үш түрлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланың шыққан тегі жаксы болуы керек, екіншіден, оның әлеуметтік жағдайы немесе қоршаған ортасы жағымды болуы шарт, ушіншіден, балаға адамгершілік тұрғысында тәрбие берілуі қажет. Абай парақор билеушілерді, ашкөз судьяларды, надан молдаларды әшкерелеп отырды. Халықтың игілігіне жету жолындағы Бұл қырсықты ғылым мен білім аркылы ғана жоюға болады деп есептеді. Ол жастарға үздіксіз еңбек етіп, білім алуды міндет етіп қойды. Білім алуға жұмылған еңбек әрқашанда жемісті және ізгілікті болатынын қадап айтты. Қараңғылықтан шығар, елді өркениетке жеткізер жалғыз жол — оқу-білім екенін көзі қарақты жастарға түсіндірді.

Абай орыс тілін тамаша меңгерді. Мұның өзі оның орыс ақыны М. Лермонтовтың біркатар өлеңін қазақ тіліне аударуына мүмкіндік берді. Атап айтқанда, Абай М.Ю. Лермонтовтың «Шайтан» («Демон»), «Дұға» («Молитва»), «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалау» («Жалғыз жалау жалтылдап»), «Теректің сыйы» («Асау Терек долданып, буырқанып») сияқты өлендерін аударды. Абай А.С. Пушкиннің «Евгений Онегин» дастанының үзінділерін қазақы ұғымда жатық етіп еркін аударды. Абайдың Татьяна хатының сөзіне шығарған «Татьянаның қырдағы әні» қалың елдің сүйікті әніне айналды.

Абай И.А. Крыловтың мысалдарын казақ тіліне аударумен де айналысты. Қазақтар ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті жетекшісі Ә. Бөкейханов өзінің қырғыз даласындағы әр түрлі уездерде болған кезінде ондағы ақындардың Пушкин мен Лермонтовтың Абай аударған өлеңдерін жақсы білетініне, оларды домбырада әнге қосып айтатынына көз жеткізіп қайтқанын жазады.Орыс тілінен Абай аударған шығармалар қазақ әдебиетін байыта түсті. Абай орыстың ұлы акындарының 50-ден астам өлеңін қазақ тіліне аударды.

Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны

Абайдың өз өлеңдері мен қара сөзбен жазылған ғибраттарында қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтарын ашып көрсетті. Одан ақыл-кеңес сұраған дала тұрғындары ағылып келіп жатты. Атап айтқанда, оған Баянауыл өлкесіндегі белгілі шежіресі, әрі ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы келіп тұрды. Абаймен Семейге саяси жер аударылып келгендер де санасатын. Міне, мұның бәрі патша үкіметі шенеуніктері мен олардың жергілікті кейбір итаршыларының тарапынан қызғаныш пен көре алмаушылық, тіпті саяси күдік туғызды. Ақынның үстінен өсек айту мен жала жабу әрекеттерін күшейтті. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду орнатты. Тіпті 1903 жылы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының үйіне тінту жүргізді.

Жақын туыстары мен балаларының бірінен соң бірінің қазаға ұшырауы, оның үстіне ізіне түсіп қудалауға душар болуы ақынның денсаулығына әсер етті. Абай 1891 жылы өзінің ең жақсы көретін інісі Оспаннан айырылды. 1895 жылы үлкен ұлы Әбдірахман қайтыс болды. 1904 жылғы көктемде оның тағы бір ұлы Мағауия дүниеден өтті. Бұл қайғылы оқиғалар Абайға аса ауыр тиді. Мағауияның өлімінен кейін 40 күн өткенде Абайдың өзі де қайтыс болды.

Ақын өзінің талантты шәкірттерін тәрбиелеп өсірді. Абайдың ізбасар шәкірттері Шәкәрім, Көкбай, Ақылбай, Кәкітай және Мағауия болды.

Абай көзі тірісінде өзінің өлеңдерін жинаған емес. Олардың әрқайсысын бір жапырақ қағазға жазып, жастарға таратып бере берген. Олар Абайдың өлеңдерін жаттап алып отырған. Сөйтіп Абай өлеңдері қазақ даласында ауыздан ауызға таралып кете барды. Оның өлеңдері қолдан қолға көшіріп алынды. Ондай қолжазба көшірмеге ие болу әрбір сауатты қазақ үшін зор ғанибет болатын. Кейінірек Абайдың туындыларын оның ұлы Тұрағүл жинастыра бастады. Абай өлеңдерінің ең алғашқы жинағы 1909 жылы ақын Кәкітайдын арқасында Қазан қаласында басылып шықты. Абай Құнанбаевтың өлең- дерін жинауға және бастырып шығаруға көп күш-жігер жұмсап, игі ыкпал еткен адал ақын Көкбай Жанатайұлы (1864—1927) болды. Ол өлеңдер белгілі қоғам қайраткері Әлихан Бөкейхановтың редакциясымен басылып шықты.

Абай отандық тарихымыз бен әдебиетімізде аса көрнекті орын алады. Абай қазақтың ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалады. Абай есімі дүние жүзі халықтары әдебиетінде Шекспир, Пушкин, Гетелермен қатар тұрады. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы саналады. Қазақстанда ұлы Абайдың есімі көптеген елді мекендер мен көшелерге, Алматы Ұлттық университетіне, Алматы қаласындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрына берілген. Ұлы ақынның құрметіне Қазақстан мен Ресейде ескерткіштер орнатылған. Қазақстанның жоғары оқу орындарында Абай шығармашылығына арналған халықаралық және республикалық ғылыми конференциялар жыл сайын өткізіліп тұрады. Ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы дүниежүзілік ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті.

Абай туралы (кітаптар, мақалалар, фильмдер т.б.):

«Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. “Абай Құнанбайұлының шығармаларының” 1940 жылы шыққан 2 томдық жинағының 2 томында жарық көрді.

«Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы» — («Жизнь и твор­чество Абая (Ибрагима) Кунанбаева»), Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Абай Құнанбаевтың «Лирикалары мен поэмалары» атты 1940 ж. «Художествен­ная литература» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинағына жазған алғы сөзі. Кітап Л. Соболевтің редакторлығымен шыққан.

«Абай – қазақтың ұлы ақыны» — Мұхтар Әуезовтің туындысы (Б. Кенжөбаевпен бірге). Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты 1945 ж. жарық көрген.

«Абай аулында» — Мұхтар Әуезовтің балалық шағына арналған көркем туынды. Авторы Т. Жұртбаев. 1987 ж. «Жалын» баспасынан жарық көрген.

«Абай ақындығының айналасы» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. «Әдебиет майданы» журналының 1934 ж. 11-12-санында, сол жылы «Социалды Қазақстан» газетінің 30 желтоқсандағы нөмірінде жарияланды.

«Абай елі» — альбом-шежіре. Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай 1994 ж. «Өнер» баспасынан шыққан.

«Абай елінде өткізілген мереке» — Мұхтар Әуезовтың очеркі. Мұхтар Әуезовтың очеркі. Ұлы Абайдың 100 жылдық мерейтойында көрген-сезген жайлардан туған ойларын жазған. Очерк «Қазақ елі» журналынын 1945 жылғы 3-4-санында, кейін Мұхтар Әуезовтың 20 томдық шығармалар жинағында (18-кітап, 1985) жарияланды.

«Абай еңбектерінің биік нысанасы» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты жазылып, алғаш рет «Социа­лист Қазақстан» (18. VIII. 1945), «Ленин туы» (23. VIII. 1945), «Алтай большевигі» (26. VIII. 1945) газеттерінде жарияланды.

«Абай жайын зерттеушілерге» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Семей облыстық «Екпінді» газетінің 1940 жылғы 17 шілде күнгі санында жарияланған.

«Абай жолы» (мақала) — («Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың шағын мақаласы. «Литературная газетада» 1954 ж. 13 қарашада шыққан.

«Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы» — монографиялық зерттеу. Авторы З. Ахметов. 1984 ж. орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.

«Абай жолы» эпопеясының тарихи негіздері» — монография. Авторы Л. Әуезова. 1969 ж. орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.

«Абай Құнанбаев творчествосын зерттеудің маңызды мәселелері» — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Алғаш рет 1954 жылы «Қазақстан мұғалімі» газетінің 1 шілдедегі санында жарияланды.

«Абай Құнанбаев қазақ халқының ақыны және ағартушысы» — (10. VIII. 1945) газетінде жарияланған. Мақалада Абайдың ақындық өмір жолымен қалың окырманды таныстыру мақсат тұтылып, негізінен өмірбаяндық деректер қамтылған.

«Абай Құнанбаев» (150 жылдық мерейтойына) — Мұхтар Әуезовтің ғылыми еңбектерінің жинағы. Абайдың 150 жылдық мерейтойына бай­ланысты «Санат» баспасынан 1995 ж. жарық көрген.

«Абай Құнанбаевтың 100 жылдық мерейтойына әзірлік жөніндегі ойлар» — Мұхтар Әуезовтің 1940 ж. жазған мақаласы Ә. Тәжібаевпен біріге).

«Абай» (деректі фильм) — деректі фильм. 1954 ж. Алматы киностудиясы шығарған.

«Абай» (диафильм) — диафильм. 1956 ж. Мәскеу «Диафильм» студиясы шығарған.

«Абай» (жарнама кітапша) — осы аттас операның қойылымына арналған орыс тіліндегі жарнама кітапша. 1958 ж. Қазақ КСР Мәдениет министрлігі шығарған.

«Абай» (кинодрама) — жазушының кинодрамасы. Қолжазба жазушы мұрағатында сақтаулы (№141-папка), араб әрпімен жазылған, көлемі 53 бет.

«Абай» (М. Әуезовтың зерттеу еңбегі) — Мұхтар Әуезовтың 1933 ж. жазған зерттеу еңбегі. «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралына» енген.

«Абай» (әдеби журнал) — 1918 ж. Мұхтар Әуезов негізін салған (Ж. Аймауытовпен бірге) әдеби журнал. С. Шикібаев ұйымдастырған «Уақ қарыз серіктестігінің» демеуімен 12 саны жарық көрген.

«Абай» (әдеби сценарий) — жазушының әдеби сценарийі. Автор Абайдың ақындық өнepiн суреттеуді шәкірт ақындар шығармашылығымен қатар өрбітуді мақсат еткен.

«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы» — («Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Оқырмандармен кездесу кештерінде ойға оралған ой-пікірлері мен оқырмандар сұрауына қайтарған жауаптары негізінде, әсіресе М. Горь­кий атындағы Әдебиет институтында оқитын студенттермен кездесу үстінде сөйлеген сөздері негізінде жазылған.

«Абайды білмек керек ойлы жасқа» — Мұхтар Әуезов жазған оқу құралы. 1997 ж. «Санат» баспасынан толық нұсқасы жарық көрді. Кітап құрастырушы әрі ғалым М. Мырзахметұлының «Мұхтар Әуезов және Абай әлемі» деген көлемді алғы сөзімен ашылады.

«Аймақтану, білім арттыру» — «Аймақтану, білім арттыру», Мұхтар Әуезовтің мақаласы. «Жаңа мектеп» журналының 1929 жылы 11-санында жарияланған. Жазушының шығармалар жинағының 50 томдық толық басылымының 3-томында (1998) қайта басылды.

↑ аbai.kz ақпараттық порталы

↑ adebiet.kz әдеби әлем порталы

↑ Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7

↑ Жетісу. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3

↑ 6,0 6,1 Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9

↑ Есім Ғ. Абай және Пушкин // Солтүстік Қазақстан. – 2006. – 9 тамыз. – 4 б.

↑ Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет

↑ Мұхтар Әуезов энциклопедиясы – Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8

↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

↑ Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2

ЖОСПАР:

«Дүние де өзі,мал да өзі».

Татулық пен тұрақтылық.

«Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы-халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы.Маңызын жоймау былай тұрсын,заман өзгеріп,қоғамдық санада күрт сапырылыстарпайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді.

Ақынның дүниеге келгеніне бір жарым ғасыр,ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті.Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық,адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді.

Бұл күнде Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды десе,артық айтылғандық емес.Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп,бұғанасы қатаюына қызмет етсе,ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ұрығын сеуіп қызмет етеді».

Өнер-білім жолындағы ізденісін Абай өз бетімен үйрену арқылы дамытады,орысша кітаптарды көп оқиды.

80-жылдардың орта кезінен бастап,Абай ақындық жолға біржола бет бұрды.Бұл кездегі оның өлеңдерінің қай-қайсысы болсын-толысқан ой-сананың жемісі.Бұған дейін арагідік жазған өлеңін өз замандасы Көкпай атынан таратып жүрген Абай 1886 жылдан бастап өз атына көшірген.Осы жылдардан бастап Абай өлеңді үзбей жазуға тырысқан.Бірақ ел арасындағы шиленіскен тартыстар оның әдебиетпен бірыңғай шұғылдануына мүмкіндік бере бермеген.

«Дүние де өзі,мал да өзі».

Абайдың ақындық жолға бет бұрғандығы алғашқы сөзі мәдениет пен білімнің маңызын насихаттауға арналады.Оның 1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болумен қатар,ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісін де танытады.Абай мұнда,ең алдымен,жаңа үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді.Ғылым-білімді кезінде зерттей алмағанына өкініш білдіреді.Өз қателігін балаларын оқытумен түзеуге бет алғанын айтады.

Сонымен қатар ол «Қызмет қылсын,шен алсын» деген халық мүддесіне жат тәрбие жайын мінеп,сынайды.

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім.

Ер жеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім.

Баламды медресеге біл деп бердім,

Қызмет қылсын,шен алсын деп бермедім.

Бұл-өткенге құр өкіну емес,келешекте жастардың өзі тәрізді опық жеп қалмай,білім мен өнер қуатын шағын бос өткізбей еңбектенуіне жөн сілтеу. Шығарма Абай ақындығының халықтық,ағартушылық мақсатқа қарай бет алғандығының белгісі тәрізді.Кейінгі туындыларында ақын бұл идеяны тереңдете түседі.

1886 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдер жазды.Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпаққа айтар өсиеті түрінде жазылған.Бүкіл өлең бойына Абай «ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып,адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арманы-ғалым болуы керектігін түсіндіреді.

Ғылым таппай мақтанба!

Орын таппай баптанба!

Ойнап босқа күлуге,-

дейді ол.Сөйтіп,ғылымға берілудің,ғалым болудың жолдарын әңгімелейді.

Ғылым жолы-әділдік жолы.Оны ұстаған адам ескі жолмен жүре алмайды.

Надандарға бой берме,

Шын сөзбенен өлсеңіз,-

дегенде,ол ғылым үйренетін жастың қараңғы,надан қауымнан өзгеше болуын қалайды.

«Интернатта оқып жүр» өлеңінде Абай әлгі ойларына тың пікірлер қосады.Мұнда,сыншылдық басым.Ақын патшалық ел билеу жүйесіне,оқыту тәртібіне сын айтады.Халыққа пайдалы емес,залалды болып шығатын әкімдер мен шалағай төрелердің оқудағы мақсатын көрсетеді.

Білсем деген таласы

Ынсапсызға не керек,

Істің ақ пен қарасы.

Нан таппаймыз демейді,

Бүлінсе елдің арасы,

…Аз білгенін көпсінсе,

Көп қазаққа епсінсе,

Ақын мұндай мақсатпен ғылым қууды қуаттамайды.Олардың «Иә тілмаш,иә адвокат» болу ниетіне Салтыков пен Толстойды әдейі қарсы қояды.Толстой мен Салтыков-Щедрин сынап,масқаралаған орыс шенеуніктерінің бейнесін олардың есіне салады.

Тіл мен теңеу,түр жағынан алғанда да, «Интернатта оқып жүр» өлеңі-жаңалығы бар шығарма.Осы өлеңде Абай «интернат», «военный қызмет», «прошение», «адвокат», «здравомыслящий», «коренной», «счет»,т.б. орыс сөздерін қолданады.Оларды ұйқастыра отырып,еркін пайдаланады және оларды ақын орыс мәдениетін үгіттейтін өлеңге әдейі кіргізген.

Бұл кезде жазған өлеңдерінде Абай озық мәдениетті насихаттаумен қатар,әлеуметтік,азаматтық санасы өскен халықтың үлкен қайраткері дәрежесінде көрінеді.Оның өлеңдерінен еңбекші халық мүддесін қорғаған азаматтың үні естіледі.Өзі билеуші тап ортасынан шықса да,тарихи дамудың беталысы мен қоғамдық шындықты түсінген ол еңбекші шаруаға шындап бет бұрғанын байқатады.Оларды «елім», «жұртым», «халқым» деп,дос тұта сөйлейді.Осы бетбұрыста Абай сол халықты жүдетіп,шаршатып отырған ұнамсыз әрекет-мінездерді,олардың ішкі сырын үлкен шеберлікпен ашатын психолог ақын ретінде танылады.Заманы мен өзі өмір сүріп отырған ортаның кемшілік-қайшылықтарын өткір және әділ мінеп-сынайды.

Бұл сарын,әсіресе,Абайдың «Қалың елім,қазағым,қайран жұртым» деп аталатын өлеңінде анық байқалады.Мұнда өз халқының басындағы қайғы-мұңды көріп дерттеніп, «Қалың елі-қазағының» қазіргі халіне қинала сөйлеген ақын бар.Ел ұйытқысын бұзған,оның берекесін кетірген әкімсымақтарға деген оның ызасы да мол.

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки,бұзған жоқ па елдің сиқын?-

деп,ол ел ішіндегі адамгершілік жағынан да,мінез-құлық жағынан да татымсыз топты бөліп көрсетеді.

Абайдың алғашқы сыншылдық өлеңдері ХІХ ғасырдағы орыс реализмінің сыншыл сарынын үлгі тұтқанын,сол жолдағы ізденісін, беталысын байқатады.

Татулық пен тұрақтылық.

Халқының келешегін ойлап егілген,сол үшін ұнамсыздықты аямай сынау арқылы түзетуді ойлаған Абайдың жас ұрпаққа айтар ақылы да, уағызы да аз болмаған.Соның бірі-достық мәселесі. «Жігіттер,ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңінде ол тіршілікте өзі көрген,халық тәжірибесі танытқан шындықты айта отырып,жастарды шын адамгершілік жолына,қиянатсыз, адал достыққа үгіттейді.Оларды жалған татулық,бояма мінезден сақтандырады.

Абай үлкен достықты отбасылық өмірден,жастар сезімінің тұрақтылығынан,әйелге адамгершілік,әділет тұрғысынан қараудан іздеді.Ол жастардың адал махаббаты мен шын достығын уағыздады.Ескі әдет-ғұрып заңдары бойынша өзі бастан кешкен өмір сабағына сүйене отырып,ол шынайы достық сезімді жоғары қояды.Жас ұрпақты ескі тәрбиенің кертартпа жағынан жирендіріп,жаңа өнеге ұсынады.Бұл тұрғыдан оның «Өкінішті көп өмір кеткен өтіп», «Кейде есер көңіл құрғырың» деген өлеңдерін еске алу орынды.Бұл өлеңдердің лирикалық кейіпкері-шын достық пен махаббатын таппай күйзелген жан.Ол «сол досты» іздеп күңіренеді,жоқтайды.

Махаббатсыз дүние бос,

Хайуанға оны қосыңдар.

Доссыз ауыз тұшымас,-

деген өлең жолдары-мазмұны жағынан ақынның ой түйіні,өсиеті іспетті.Бұл өлеңдер жас ұрпақты ақын аңсаған достыққа, махаббатқа үгіттейді.

ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетін,оның халықтық негізін терең зерттеу Абайды ақын мен ақындықтың мұрат-мақсаты жайлы көзқарасқа алып келді. Ең алдымен,Абай сөз өнерін үлкен қоғамдық күш әлеуметтік тартыстың құралы деп таныды. «Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы» атты өлең-бұл тұрғыдан ақын бағдарламасын тәрізді.Онда Абай өлеңге қойылатын көркемдіктің жаңа шарттарын белгілейді.

Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл,жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Бұл-жақсы өлеңді даналықтың айғағы деп ұғу.Мұның ар жағында өлеңнің түрі мен мазмұнының бірлігін талап ету,оны «бөтен сөзбен былғамау» талаптары қойылады.

Көркем сөздің асылы-поэзия деп жоғары бағалай отырып,бір кез Абай қазақ ортасында оның қадірін кетіріп жүрген ақындарды сынауға ауысады.

Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,

Мақалдап айтады екен,сөз қосарлап.

Ақындары ақылсыз,надан келіп,

Көр-жерді өлең қыпты,жоқтан қармап.

Қобыз бен домбыра алып топта сарнап,

Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап,

Кетірген сөз қадірін жұртты шарл

Стихи Абая на казахском языке: (Абай құнанбаевтың өлеңдері)

Жаздыгүн шілде болғанда,

Көкорай шалғын, бәйшешек,

Ұзарып өсіп толғанда;

Күркіреп жатқан өзенге,

Көшіп ауыл қонғанда;

Шұрқырап жатқан жылқының

Шалғыннан жоны қылтылдап,

Ат, айғырлар, биелер

Бүйірі шығып, ыңқылдап,

Суда тұрып шыбындап,

Айнала шауып бұлтылдап.

Жоғары-төмен үйрек, қаз

Ұшып тұрса сымпылдап.

Қыз-келіншек үй тігер,

Бұрала басып былқылдап,

Ақ білегін сыбанып,

Мал ішінен айналып,

Көңілі жақсы жайланып,

Бай да келер ауылға,

Сабадан қымыз құйдырып,

Жасы үлкендер бір бөлек

Кеңесіп, күліп сылқылдап.

Жалшы алдаған жас бала,

Ет әпер деп қыңқылдап.

Көлеңке қылып басына,

Кілем төсеп астына,

Білімділер сөз айтса,

Бәйгі атындай аңқылдап,

Өзгелер басын изейді,

Әрине деп мақұлдап.

Ақ көйлекті, таяқты

Ақсақал шығар бір шеттен

Малыңды әрі қайтар деп,

Бай байғұсым десін деп,

Шақырып қымыз берсін деп,

Асау мініп теңселген

Жылқышылар кеп тұрса,

Мылтық атқан, құс салған

Жас бозбала бір бөлек

Су жағалап қутыңдап.

Қайырып салған көк құсы

Қаз сыпырса жарқылдап.

Өткен күннің бәрі ұмыт,

Қолдан келер қайрат жок,

Бағанағы байғұс шал

Ауылда тұрып күледі,

Қошемет қылып қарқылдап.

Абайдың қара сөздері (1-10)

«Абайдың қара сөздері» толық мәтінді электронды нұсқасын көшіру

Ел бағу? Жоқ, елге бағым жоқ. Бағусыз дертке ұшырайын деген кісі бақпаса, не албыртқан, көңілі басылмаған жастар бағамын демесе, бізді құдай сақтасын!

Мал бағу? Жоқ, баға алмаймын. Балалар өздеріне керегінше өздері бағар. Енді қартайғанда қызығын өзің түгел көре алмайтұғын, ұры, залым, тілемсектердің азығын бағып беремін деп, қалған аз ғана өмірімді қор қылар жайым жоқ.

Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елге, осы жерде не қылған софылық?

Балаларды бағу? Жоқ, баға алмаймын. Бағар едім, қалайша бағудың мәнісін де білмеймін, не болсын деп бағам, қай елге қосайын, қай харекетке қосайын? Балаларымның өзіне ілгері өмірінің, білімінің пайдасын тыныштықпенен керерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам? Оны да ермек қыла алмадым.

Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ.

Орыс ойына келгенін қылады деген. не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер депті» деп.

Сонда мен ойлаушы едім: ей, құдай-ай, бізден басқа халықтың бәрі антұрған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп, әлгі айтылмыш сөздерді бір үлкен қызық көріп, қуанып күлуші едім.

Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғынының себебі не? Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады.

Осылар біріне бірі достық ойлай ала ма? Кедей көп болса, ақысы кем болар еді, малдан айырылғандар көбейсе, қыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, әуелде ішімізбен қас сағындық. Әрі-беріден соң сыртымызға шықты, жауластық, дауластық, партияластық. Осындай қастарға сөзім өтімді болсын және де ептеп мал жиюға күшім жетімді болсын деп, қызметке болыстық, билікке таластық. Сонан соң не момынның баласы бөтен жаққа шығып, еңбек қылып, мал іздемейді, егін, сауданың керегі жоқ болады. Өз басын өзі осындай таласпенен кісі көбейтеміз деп партия жиғандардың бүгін біреуіне, ертең біреуіне кезекпен сатады да жүреді. Ұрылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оның ұрлығын ешкім сүйемес еді. Ел екі жар болған соң, кім ант ішіп ақтап, арамдығын жақтап, сүйеймін десе, соған жақ болып сүйеніп, бұрынғыдан ұрлығын әлденеше есе асырады.

Уә және назначение қылғанда тергеуі, сұрауы барлығына қарамаса, өтірік арыз берушілер азаяр еді, бәлки жоғалар еді. Уә және әрбір болыс елде старшина басы бір би сайланғандық, бұл халыққа көп залал болғандығы көрініп, сыналып білінді. Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ.

Әрбір байқаған адам білсе керек: күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас ауыртатұғынын. Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не бір ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек. Осындай ғафилдік көп өткізіп, өлмеген кісінің не дүниеде, не ахиретте басы бір ауырмай қалмаса керек.

Әрбір уайым-қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына, не ахирет шаруасына өзгеден жинақырақ болса керек. Әрбір жинақылықтың түбі кәніш болса керек. Енді олай болғанда, үнемі уайым-қайғыменен жүре аламыз ба? Үнемі күлмей жүруге жан шыдай ма екен? Жоқ, мен үнемі уайым-қайғыменен бол демеймін. Уайым-қайғысыздығыңа уайым-қайғы қыл дағы, сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық орынды харекет табу керек һәм қылу керек. Әрбір орынды харекет өзі де уайым-қайғыны азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа, орынды харекетпен азайт!

Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада, бұ дүниенің рахатының кайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен, қор етіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды.

Бұл мақалдардан не шықты? Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен, мал үшін қам жейді екен, бірақ ол малды қалайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап алмақ яки мақтап алмақ екен, бермесе оныменен жауласпақ екен. Малды болса, әкесін жаулауды да ұят көрмейді екен. Әйтеуір ұрлық, қулық-сұмдық, тіленшілік, соған ұқсаған қылықтың қайсысын болса да қылып жүріп, мал тапса, жазалы демесек керек екен.

Бұлардың жас баланың ақылынан несі артық? Бірақ, жас бала қызыл ошақтан қорқушы еді, бұлар тозақтан да қорықпайды екен. Жас бала ұялса, жерге ене жаздаушы еді, бұлар неден болса да ұялмайды екен. Сол ма артылғаны? Қолымыздағыны үлестіріп талатпасақ, біз де өзіндей болмасақ, безеді екен. Іздеген еліміз сол ма?

Кеселді жалқау, қылжақбас,

Әзір тамақ, әзір ас,

болып жүріп, тірімін деме, онан да алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі артық.

Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз.

Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды?

Енді ұры-залым, сұм-сұрқия өздері де тыңдамайды.

Онша-мұнша қой жүнді қоңыршалар күнін де көре алмай жүр. Аналар анадай болып тұрғанда, білім, ғылым, ақылды не қылсын? Және де білім, ғылым кедейге керегі жоқтай-ақ: «Бізді не қыласың, ана сөзді ұғарлықтарға айт!» дейді. Оның өзгеменен ісі жоқ, ана алдындағы үшеуіндей болған жанның ойында ешбір қайғысы, мұңы болмаса керек.

Источник

Василенко Людмила Федоровна,
КГУ «Первомайская общеобразовательная школа» отдела образования акимата Федоровского района Костанайской области, Республика Казахстан, Костанайская область, Федоровский район, с. Первомайское

Абай Кунанбаев — первый классик казахской литературы, поэт, просветитель, композитор, мыслитель, общественный деятель.

Абай Кунанбаев жил в очень сложное и неспокойное время, ознаменовавшееся усилением феодального и колониального гнета, упразднением ханств и установлением нового правления. Происходила непримиримая борьба за власть, вражда, поддерживаемая принципом «разделяй и властвуй». Но, несмотря на все усилия местных и колониальных властей, казахская художественная литература и прогрессивная общественная мысль начали развиваться быстрыми темпами. В это время зародилась национальная реалистическая литература, у истоков которой стоял Абай Кунанбаев.

На самом деле выдающегося казахского поэта звали Ибрагимом, именно такое имя он получил при рождении. «Абаем» называла его родная бабушка Зере, которая души не чаяла во внуке. Она растила его с ранних лет, внимательно следила за его развитием и первыми проявлениями характера. Она и дала ему это прозвище, которое в переводе на русский звучит как «осторожный». Старушка даже представить не могла, что под этим именем он войдет не только в историю своей страны, но и прославится на весь мир.

Абай считается основоположником письменной казахской литературы. Придерживаясь основных принципов казахского стихосложения, Абай сумел открыть новые пути для широкого использования возможностей родного языка. Стихи Абая сделали казахскую поэзию богаче и в жанровом отношении. Абай был также и композитором, знатоком и ценителем народной музыки.

Самым главным трудом Абая Кунанбаева считаются «Слова назидания» (қара сөздер), или «Книга слов». Произведение состоит из 45 кратких притч и философских трактатов. Тут поднимаются проблемы национального воспитания и мировоззрения, морали и права, которые актуальны и в наше время.

В честь Абая Кунанбаева названы проспекты практически во всех городах Казахстана. Первый вуз Казахстана, Казахский педагогический институт также назвали именем великого поэта.

Один раз в два года, а также в годы проведения юбилеев великого казахского поэта и мыслителя Абая Кунанбайулы присуждаются две государственные премии Республики Казахстан в области литературы и искусства имени Абая.

Казахстан широко отметил 176-летие поэта. В 2020 году, 10 августа, в стране впервые отметили новый праздник — День Абая.

Сочинение про Абая Кунанбаева

Для своего времени и своей среды Абай казался загадкой. Мужественный поэт без страха выступил против, угнетателей казахского народа, согревая его душу светлой мечтой о приближении рассвета, который разгонит мрак невежества, бедности и угнетения, веками царивший в степях. Как яркий факел, освещал Абай своему угнетенному, забитому народу пути к светлому будущему. Имя поэта бессмертно, создания его не умирают, если жизненный: путь его сливается с путем родного народа, если творения его зовут народ вперед и вперед.

Великий поэт казахского народа Абай Кунанбаев

(Сочинение)

Когда-то казахский народ исчислял жизнь человека тринадцатилетиями —«мушель». Для певца, отведавшего живой воды бессмертия в легендарном источнике «Абулхаят», «мушель» равен столетию. Подобно тулпару, пролетавшему с вершин Алтая на вершину Алатау, пролетели десятилетия, и, мало понятый и недостаточно оцененный своей эпохой, сегодня Абай стоит рядом с нами, близкий и понятный, как современник.

Абай родился в 1845 году в Чингисских горах Семипалатинской области, в кочевьях рода тобыкты. Отец Абая, властный, суровый степной правитель Кунанбай, был старейшиной тобыктинского рода, незадолго до того присоединившегося к России. Ранние детские годы Абая прошли в гнетущей обстановке разлада, царившего внутри феодальной семьи Кунанбая, Обычаи семьи (отец Абая имел четырех жен) влияли на психику, нравы и личную судьбу жен-соперниц и детей, часто также соперничавших и враждовавших между собой.

Но, по счастью для Абая, его родная мать Улжан была женщиной замечательных качеств. Ее природный ум, сдержанность, рассудительность и исключительная любовь к сыну создали для Абая редкий в таких семьях уют родного гнезда. Улжан выделяла сына из числа остальных своих детей, и имя его — Ибрагим, данное отцом, она заменила ласкательным Абай, что означает «осмотрительный, вдумчивый». Это имя так и осталось за ее сыном на всю его жизнь. Живя в молчаливой отчужденности от Кунанбая, Абай и его мать нашли опору в лице бабушки Зере. Мудрая, многоопытная и мягкосердечная бабушка, сама познавшая за долгую жизнь горечь бесправного положения жены-рабыни, перенесла все надежды и любовь на внука. Заботы, наставления и ласки этих двух женщин смягчили суровые обычаи и правила, установленные отцом.

Образование Абая Кунанбаева

Первоначальное образование мальчик получил дома, у наемного муллы, а затем Кунанбай послал сына в медресе (духовная школа) семипалатинского имама Ахмед-Ризы. Дни и ночи проводили великовозрастные воспитанники духовной школы в бессмысленном заучивании непонятного текста корана, в пятикратной молитве, в изнуряющем посте и в иссушающих рассудок бесплодных спорах над буквой шариата. За пять лет учения в этом медресе прилежный и необычайно даровитый мальчик сумел получить многое.

Преодолевая премудрости арабского богословия — психологического учения догмах ислама, Абай в то же время расширял круг своих интересов. К этому времени в нем пробудилась любовь к поэзии. Еще в раннем детстве он слушал рассказы и воспоминания бабушки Зере, хранительницы живой старины и заучивал наизусть слышанные в ауле сказки, легенды, богатырские былины, исторические песни — все многообразное богатство творений акынов — певцов родных степей. Позднее, попав в медресе, Абай стал увлекаться чтением восточных поэтов. В школьные годы Абай не только изучал поэзию, но и сам начал писать стихи.

Среди сохранившихся ранних стихов Абая встречаются лирические отрывки, послания, любовные стихи, написанные под влиянием восточной классической поэзии, и одновременно — стихи-экспромты, созданные в стиле народной поэзии, в духе творчества акынов-импровизаторов того времени. Из удушливой атмосферы медресе, из среды богомольных буквоедов и темных фанатиков он, как к благодатному оазису из мрачной пустыни, рвался к народной и классической литературе Востока. Вместе с тягой к изучению восточных языков в нем пробуждается интерес и к русскому языку, к русской культуре. Нарушая суровый устав медресе, Абай самовольно стал посещать русскую школу.

Вдумчивый юноша, старательный ученик и начинающий поэт, Абай мог бы много извлечь важного и полезного для своего будущего даже и из скудной «науки» медресе. Но воля отца определила дальнейшую судьбу сына иначе. В беспрерывной борьбе за власть над родом, которую вела степная знать, Кунанбай нажил среди своих соперников много врагов, и к этой борьбе ему нужно было готовить и своих детей, и близких родственников. Поэтому, не дав Абаю закончить учение в городе, отец вернул его в аул и начал постепенно приучать к разбирательству тяжб, к будущей административной деятельности главы рода.

Юноша сразу же попал в самую гущу сложных интриг. Тяжбы решались не царским судом, а на основе веками существовавшего обычного права казахов. Вращаясь в кругу изощренных вдохновителей межродовой борьбы, наделенный от природы недюжинными способностями, Абай постигает тончайшие приемы ведения словесных турниров, где оружием служили отточенное красноречие, остроумие и изворотливость.

Обращаясь к казахской народно-речевой культуре, еще в юношеском возрасте Абай научился высоко ценить значение выразительного поэтического слова и, сумев стать мастером виртуозной ораторской речи, заслуженно стяжал себе славу красноречивого, остроумного оратора. Если Кунанбай и люди его круга обращались к авторитету своих предков — родовых старейшин, и хранили в памяти только их речи, приговоры и афоризмы, то Абай, наперекор отцу тянувшийся к общению с народными, певцами,-.знал почти всех своих предшественников —. поэтов, акынов и участников «айтысов», выступавших перед народом в борьбе за поэтическое первенство.

Поэтическая жизнь творца

Рано пробудившийся интерес к классической поэзии Востока породил первые подражательные стихи Абая. Обращение к традиции казахской народной поэзии сделало его новые стихи оригинальными и индивидуально-самобытными. В этих стихах уже наметился будущий самостоятельный облик поэта, творчество которого глубокими корнями уходит в народ. По свидетельству многих своих современников, Абай начал сочинять стихи (в виде импровизаций и песен-посланий) очень рано, с двенадцатилетного возраста, поэтому его поэзия этого периода дошла до нас далеко не полностью.

Вместе с небольшим количеством юношеских стихов поэта мы находим только ряд упоминаний об отдельных забытых и утерянных произведениях. Так, известны лишь начальные строки стихов, посвященных любимой им девушке Тогжан. Только в. устной прозаической передаче сохранился «айтыс» молодого Абая с девушкой-акыном Куандык.

Слабое развитие письменности в тогдашнем Казахстане обусловило и отсутствие писем, мемуаров, записей современников, которые помогли бы сохранить юношеские стихи Абая и осветить его биографию. Немалое значение при этом имело и отношение к поэту вообще, характерное для феодально-байской среды того времени.

Если народ с глубоким уважением относился к поэтическому творчеству и высоко чтил звание акына, то родовитые баи с самодовольной гордостью говорили: «Слава богу, из нашего племени не выходило ни одного баксы и акына». Этим презрительным отношением знати к званию поэта и объясняется то, что в родных аулах Абая не сохранилось ни его ранних произведений, ни даже рассказов о его поэтической деятельности ранней поры. И сам Абай под влиянием таких взглядов на поэтическое творчество часто выдавал свои стихи того времени за стихи своих молодых друзей.

Втянутый насильно в родовые распри, Абай не мог примириться с несправедливостью и жестокостью отца и часто шел вразрез с интересами и стремлениями Кунанбая, вынося справедливые и беспристрастные решения по многим делам. Кунанбаю были не по душе новые повадки сына и то, что друзей и советников Абай искал себе в народе, среди простых, но мудрых и честных людей, и то, что Абай уже многие годы тяготел к русской культуре.

Между хитрым властным отцом и правдивым, непокорным сыном все чаще происходили серьезные споры и стычки, угрожающие со временем кончиться прямым разрывом. Этот разрыв и совершился, когда Абаю было — двадцать восемь лет.

Теперь Абай мог определить дальнейшую свою деятельность по велению собственного разума. Прежде всего он вернулся к изучению русского языка, прерванному в детстве. Его новыми друзьями стали акыны, певцы-импровизаторы, талантливая казахская молодежь, по преимуществу незнатного рода, и лучшие представители русской» Интеллигенции того времени, с которыми,он встречался в Семипалатинске. На тридцать пятом году жизни Абай вновь возвращается к поэзии.

Но стихи и этого периода он все еще распространяет под именам их друзей. Только летом 1886 года, когда Абаю минуло-уже сорок лет; написав прекрасное стихотворение «Лето», он впервые решился поставить под ним свое имя.

Остальные двадцать лет жизни Абая прошли в необычайно содержательной, напряженной творческой поэтической деятельности. В течение десяти-двадцати лет Абай (уже зрелый культурный человек) .изучает народное творчество и поэтическое наследие восточных поэтов и главным образом русскую классическую литературу. В годы зрелости Абай окончательно разочаровался е нравах и морали феодально-родовой среды.

В юности невольный участник бесконечных межродовых раздоров и распрей, разжигаемых главами родов, Абай теперь отчетливо увидел всю пагубность этой родовой борьбы,, всю неимоверную тяжесть ее для народа и начал понимать истинный смысл раздоров, искусственно разжигаемых царизмом, проводившим свой принцип «разделяй и властвуй». Он понял, что управители, бии (судьи) и старшины — это ставленники колонизаторской царской власти. Глубоко задумывается Абай над судьбами своего народа, терзается мыслью об участи темной, угнетаемой» и. бесправной народной массы.