Г1алг1ай мохк сочинение

«Са еза ГIалгIайче»

     Iалаьмате чIоагIа хоза ба са   мохк. Даьхенцара безам чIоагIа ба са. Мах баь варгвоацаш хоза а,боккха лоархIам болаш ба,аьнна хет сона вайнаьха багахбувцам. Цун эггара дикагIйола произведенеш даьшкара тIехьенга ювлаш, эзараш шераш а даьнна,тха ханага кхаьчай. Эггара хозагIа йола моттигаш я вай ГIалгIайче. Вай мехка, гIолла чакхдоалаш массехк хий да: Тирк, Iарамхи, Эса, Шолж, ГIалми, Фарта. Тайп-тайпара лоамаш, хьунаш, довкъаш беркате йоккха шаьра аренаш-цхьаккха, а лаьттан гаиз яц ГIалгIайче йоацаш. Сона чIоагIа лоархIаме, хоза хет чIоагIа В. А. Сухомлинский яздаь дешаш. «Наьна мотт ца безаш, цо яхар  ца ховш вола саг-дай а тайпа а доацар ва.
      Даьй-мохк беза йиш яц наьна метта дош ца дезачоа!!!
Дукха говзалаш хьакхеллай адамий хьаькъало, говзало. Даькъал хилда хьаьнал вахар тIом юкъе а боацаш вай мехка дезар халкъаш паргIатадоалаш.
Дала дукха йоаха, йойла са еза ГIалгIайче!

Язъяй: Галай Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5 
28-гIа сентябрь 2010 шу

ХIара сага  ше ваь моттиг хьамсара  хул. Мишта а хургьяц из хьамсара, зIамига волча хана денз цун хозленга дIа Iамаш, хIара моттиг йовза а йовзаш  хьалкхийна хилча? Иштта я са эггара хьамсара  йола моттиг – са еза ГIалгIайче.  Ше зIамигача ханага хьажача боккха чулоацам  болаш ба цун вахара никъ: Хьайийла я ГIалгIай Паччахьалкхен Университет, дешархошта лицей, гимназии, дукха керда школаш, берашта ловза а лела моттигаш. Дуккха халонаш тIаетта яле а, наха шоайла вIаший  новкъостал  ду, барт, къахетам, цхьоагIо бахьан долаш латт вай хоза ГIалгIайче.

«Хьа байракха тIа лепаш Маьлх  лир  хилча,
-Малх сана сийрда хила деза хьа вахар,  ГIалгIайче!»

                                           Язъяй:  Бакаева Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5 
28-гIа сентябрь 2010 шу

Тема:
Г1алг1ай мохк

Урока лоарх1ам: «Г1алг1ай
мохк» яха стихотворении дагахьа хьаювцийтар, Магас –Г1ала  яхача
стихотворении  чулоацам бовзийтар, Хамхоев А.  лаьца алар.

Урока никъ

I.
Урока кийчо ир.

Метта
разминка:

 1а
боала хий тох

—
Хьа боало зиза тох.

 Гонахь
лаьтта

Хьаьндой
цунна,

Мерза
сомаш лургба хьона!

II.
Ц1агlapa болх тахкар.

III. Керда тема хьехар

1.
Хьехархочо дагахь 1оеш шийна дукхаеза Даьхенна хетаяь стихотворени. Из хила мег
Озиев Салмана «Даьхенга» яха стихотворени:

 •
Са xlapa ден 1уйре

Хьо
гарца б1арг белаш,

Хьо
хестош йолалу.

Са
х1ара ден сайре

Хьа
диках дог дузаш,

Хьо
езаш кхоачалу…

Хьо
маьрша яхийла, хьамсара Даьхе!

2.
Хьехархочун вай Даьхенах — Г1алг1айченах дола дош. Ха — зама хувцаяларах хувца
ца луш дусарех да сага ший даьй мехкацара, даьй лаьттацара безам. Халкъа
ч1оаг1ал, къонахчал, денал айхха дувзаденна да ший хьамсарча Даьхенца. X1ара
сага декхар да хьамсара Г1алг1айче тоае, хозъе г1ертар. Вай ц1аккха а дицде йиш
яц, мел хала, чоалхане никъ хьабенаб вай къамо, вай Галг1айчено кортамукъа хила
г1ерташ. Из вайна дика хьахьокх хьинаре къахьегаш болча йоазонхоша, поэташа
шоай мах баь варгвоацача про- изведенешка. Цар дукхаг1чар кхоллам техкача,
кертера тема Даьхе, цун сийле, цун йоакхо яр я. К1аьд а ца луш, шоайла яхье
баьлча санна, хестабу цар шоай боча Даьй-мохк. Вай Даьй-мохк-Г1алг1айче. Аз
шоана 1ойийша стихотворени язъяьр ва г1алг1ай халкъа поэт Озиев Исма1алий
Салман. Ший са санна шийна дукхаезача Даьхенна хетадаьд цо уж муг1араш. Цу
тайпара муг1араш дуккха а да. Ладувг1ал оаш укх муг1арашка.

3.хьехархочо
1оеш стихотворени

—
Стихотворени чулоацамаца болх бар:

-Фу
йох автара стихотворене т1а?

2.
Берашка стихотворении 1оешийтар

-Хьа
а лахе 1одеша поэта Даьхен сий делга, хам белга хьахьокха дешаш

III. Хьехархочо  Хамхоев А. 
лаьца дувцар.

Хамхоев
Элмарзий Ахьмада кхоллама никъ д1аболалушшехь из вайзар мехкахошта говза
иллиалархо волаш. Цун ший тайпара йола оаз хьахезача, дега тоам хулар, вахара
халонаш йицлора, яхаш дувцар поэта заманхоша. Д1ахо д1айодача хана цох хилар
воккха поэт, композитор. Вай заман г1алг1ай илли хьакхоллара лаьрх1а цо хьабена
никъ дикка лоарх1аме а ший тайпара а ба. Цун дика аьттув баьннаб дуккха
г1алг1ай иллеш хьакхолла, уж дуккхача наха юкъе д1адоаржаде.

Хамхоев
Элмарзий Ахьмад ваьв 1910 шера Г1алме йистерча отарашка, ахархочун дезала юкъе.
Бера хана иг из къел яйзар цунна, бакъда, й1аьхийча ганзах а кчийра из:
вайнаьха халкъа иллеши ашараши дайзар цунна.

1925
шера, цун 15 шу даьннача хана, ла хала дола х1ама нийслу цун вахаре, в1алла
дага а доацаш, б1аргий са а дайна висар из. Къонахчо санна лайра з1амигача саго
из хала чов. Б1аргий са дайнадале а, цун дега чура ц1аккха дицлургдоацаш
чудийшар ше ваьча мехкарча кхоллама сурташ, сердалах лепаш къега лоаман
довкъоаш; баьццарча хьуний гувнаш; 1одолалучара чехка а чопаш беш а, шаьрача
сатийна -сабаре а дола Г1алмий; хьаьнача лаьттай шера ареш.

1931
шера деша вохийт Элмарзий Ахьмад Г1алг1ай совпартшколе, из йистеяьккхачул
т1ехьаг1а, ше санна б1аргаш дайнача наьха юкъарлон отдела заместитель ву цох.

1936
шера денз эфире хаза даьлар Хамхоев Ахьмада иллеш. Дукха халкъа иллеш ховш а,
уж дукха дезаш а, хозача оазаца уж д1аалара говзал шийх йоаллаш а вар Хамхоев
Ахьмад. Ший халкъага кхаьча кортамукъале хестаеш, ший заманхой кердача вахара
юкъе ма йоагг1а моттиг д1алацара т1ахьехаш дар Ахьмада цу ханара иллеш.

Дикка
лоарх1аме болх бир Хамхоев Ахьмада Сийлахь-Боккха Даймехка т1ом лаьттача
шерашка. Дуккхача наха дезаденна, вай Даьхе лораяра беррига нах оарцаг1боахаш
дола иллеш хьакхолларах а уж довзийтарах а Хамхоев Ахьмада Нохч-Г1алг1ай
Республика Лакхехьарча Совета Президиумо Сийлен грамота елар, х1аьта 1943 шера
СССР -а йоазонхой Союза членалла д1аийцар из.

1957
шера, эггара хьалха Сибрег1ара ц1абаьхкачарца, ц1авера из вай мехка. Цу шера
денз д1аволалу Ахьмад Нохч-Г1алг1ай паччахьалкхен иллеи халхареи ансамбла солист
а волаш, болх бе.

Ший
поэтически говзал дег1аярга хьежжа 1960 шера денз, цун эггара хьалхара сборник
«Сийрда ираз» яхаш дар, ше валлалца, Хамхоев Ахьмада арахийцар ер сборникаш:
«Къахъегама марш» (1961 шу), «Дошо гуйре» (1966 шу), «Ираза хьаст» (1969),
«Стихаш» (1972), «Гу сона дегаца» (1975 шу), «Сийна гаьне» (1981 шу), «Хамха»
(1983 шу), «Лоаман илли» (1988 шу), «Светлое счастье» (1964 год), «Утро Родины»
(1968 год), «Родник счастья» (1971 год), «Бегущий день» (1974 год), «Солнечный
свет» (1976 год), «Утро в горах» (1977 год), «Звездные вершины» (1984 год) —
дерригаш а 16 сборник. Царех ийс-г1алг1ай метталеи, ворх1-эрсий метталеи. Цун
дик-дикаг1йола стихаш эрсий меттала яьхараш Нохч-Г1алг1ай республике дика
бовзаш, ц1ихеза бола таржамхой Ирина Озероваи Надежда Мальцеваи бар.

Поэт,
иллиалархо, музыкант, композитор волаш дика къахьегарах тарра Хамхоев Элмарзий
Ахьмада цо халкъа даьча г1улакха дикка лакха мах а беш, 1958 шера цунна елар
Нохч-Г1алг1ай АССР-а Заслуженни артист яха сийлен ц1и. Х1аьта 1960 шера денз из
вар РСФСР —а заслуженни артисти, СССР-a композиторий доакъашхои.

 1992-ча
шера 20-ча августе валар хилар Хамхоев Элмарзий Ахьмада.

V.Сало1а
минот

 Малхо
корах чу а хьежа,

Меттар
г1оттадир вай сиха.

 Кулгаш
д1а — са а дахийта,

Дикка
соттадайтар дег1.

Чехка
йилар хоза юхь,

 Цергаш
ц1енйир сих а ца луш.

Чаме
кхаьла маькха ч1егилг,

 Цу
т1а менна мерза чай,

Бай
уж когаш сиха лувзаш,

 Школе
ханнахьа хьакхаьчар

VI. Дlахо хьехархочо дlа а оалаш
дешархоша 1оеш стихотворени.

Урок чакхйоалаш, дийцар чlоагIдеш

Хьехархочун
хаттараш:

Малаг1а
стихотворении яр вай йийшар?

Малав из язъяьр?

Оаш фу аргда Даьхех лаьца?

УII. Цlагlа бе болх балар. «Г1алг1ай
мохк» яха стихотворени

 Дагахьа
1омае.

Оаг1ув
3

Бека, са мотт!

Са г1алг1ай мотт,

Нанас хьесташ бийца мотт,

Са дас хьехам тийнна мотт,

Бека,жовхьара са мотт!

Г1алг1ай мотт -вай къаман са да,адама уйлан лоарх1аме бола г1ирс ба.Вай даьша ширача заман денза литта даьтта санна ц1ена,лоаман хий санна хье1а,кхийтта боаг1а дошо малх санна къаьга бувцаш лелабаь мотт ба.Меттаца гучадоал сага дика мел дар:хьаькъал,сакхетам,эхь-эздел,г1улакх,сий,денал,яхь.Дийца варгвоацаш хоза а къоарга а ма1ан долаш ба г1алг1ай мотт,лебе безача бесса к1аьда а хоза а из лебеш хилча.

Сога хаьттача,ц1аккха лакъаргбоаца хьаст ба наьна мотт.Лебеча меттага хьежжа хул наха юкъера сага лоарх1ам а.

«Наьна мотт-дунен кор!» «Наьна мотт-Даьла совг1ат !»

Из кор баьддерзийта а,Даьла совг1ат тишде а доаде а йиш яц вайга!

Наьна мотт, аьле еза ц1и йоакх вай г1алг1ай меттах.Ийс бетта ший кера чу лелаваь,укх дунен т1а маьлха а ваьккха,воча,б1ехача,унзарча х1амаех лора а ваь,ший мотт д1а а бувцаш,нанас хьлкхевича,из ший мотт лертт1а ца бувцар эхь да дезалхочоа.Воашош хала кхедаьча воай ноаной сийна,цох эхь хийтта а лорабе беза вай мотт!

Вай дийна мелад из 1омабеш,воай т1ехьенна из д1а абувцаш,цох доаккхал деш даха деза вай.Х1ана аьлча ший мотт ца ховш,ца безаш вола саг,из акха саг ва! Цох саг ларх1а а йиш яц!

Вай мотт хозалба вайна дийнахьа а бус а,из бекалба вай дегашка а вай сина пхаьнашка а!

Нана. Нена ойла дагчуьра дIаяьлла зама йогIур яц, иза йоцуш вай дисча а. Массо а нана хаза а, оьзда а, комаьрша а, къинхетаме а, собаре а ю. Кхин а ма дукха ду-кх цуьнца дика хIуманаш.
Нана дIаяьлча йоьIан дагтIера зезаг дужу, олуш ду вайн наха. Дика къант ву, ша цомгуш хилла а бен шен да-наний холча ца хIоттийнарг, олуш ду нохчийн киц. Дуьненчу девллачу дуьххьарлерчу дийнахь дуьйна лардеш ду бер ден а, ненан а безамо.
Бер доккху хуьлуш, дозалла а деш, хьоьжу шен дега-нене, ма онда а, массо а хIума дан хууш а ву дада, ма хаза, мерза ю нана бохуш. Ткъа дас-нанас сатуьйсу шайн берех дика адамаш хиларе, шайн хиллачул а гIоле дахар хир дацар-те церан бохуш. Да-наний ду вай дахаран новкъахь дIадуьгурш.
Вайн дайша олуш хилла, да-наний маликаш санна ду, цара лар а вийр ву, кIелхьара а вокхуш ву олий. Да-нана деза Iама! И шиъ дицдан ца деза, тIаьхьа байттамал ца хилийта. Вайн дайша къонах зуда ю олуш хилла, сий долуш, де долуш, къоманна тIе бала беача, шен дахар дIадала кийча йолчу зудчух.
Нохчийн къоман актрисо Багалова Зулайс нохчийн мехкарийн а, зударийн а сий дар схьадогIуш ду боху геннарчу бIешерашкара.
Багалова Зулай: «Вайн наной даима а хилла онда дегнаш долуш. Хаьлха заманчохь чIогIа лоруш хилла зуда. Зудчо корталий даьккхича муьлхха а тIом соцуш хилла. Гуттара хьалха хиллачу заманчохь мостагI чувеача юртахь уггаре а хаза йоI хоржуш хилла, къайн духарца хьалха йоккхуш хилла иза говрахь. Цунна гонаха бовлуш хилла кIентий, нагахь санна цунна чIу кхетахь, царна тIе юьхьIаьржо а йогIуш.
Ас ойланаш йора, иза хIунда хилла-те бохуш. Иза хилла оцу кIентийн дог ойъуш. Боккха лерам хилла вайнехан зудчуьнга. Тахана а вайн зударий бацахьара вайн къам кхин а алсам хIаллак хилла хир дара. Вайн зударша мацалла ца болуьйту вайн кIентий, майраллица танканашна тIекхиссало уьш».
Вайн наха да-нана ларар дукха кIорга орамаш долуш ду бохуш дуьйцу нохчийн яздархочо Уциев Абус.
Уциев Абу: «Доьзалан корта да белахь а, оцу доьзалх жоп дала а, доьзал кхаба а, и доьзал кхион а, иза меца ца бита а, цу доьзалехь волчу хIора кIантах стаг ван а, йоьIах йоI ян а, шен доьзалан сийн лардан а, яхь а, сий а, бехк а, доьналла а бохург хIун ду кхето а, иза меттахь латто а, оцу дерриган дог нана ю. Ненан хьекъале хьаmжжина хуьлу оцу доьзалан хьекъал а, кхетам а. Вуно деза а, сийлахь а ду доьзална да а, нана а бохург».
Дега а, нене а болу безам цкъа а ца хуьлу тIех сов. ХIунда аьлча, церан шайн берашка болу безам доза доцуш бу, бер муха ду бохучуьнга хьаьжна доцуш. Амма нохчийн гIарваьлла волу композитор а, илланча а Димаев Iела цу тIаьхьарчерах вац. Дукха жима волуш дуьйна кхиина Iела, шен дегара а, ненера а масал оьцуш.
Цундела ларамаза дац дега шен болу безам цо хьулбеш ца хилар. Йоккхачу йовхонца дагалоьцу Димаев Iелас шен нана а.
Димаев Iела: «Тхан ненан цIе Асет яра. Цхьа илли дуй-кх «хьалгIаттал, Асет, хьо хьала, хелхарца шершаш когаш ду»… Мама 16 шо кхачча йолуш ялийнера дадас. Дадин кхерч дика латтабора цо. Културица а, гIиллакх-оьздангаллица дерг а, Iилма а чIогIа дезаш яра тхан нана. Шен берашка дешийта лууш яра иза. Дада, махкана а, халкъана а везаш а, лоруш а стаг волун дела, кхерч латтош доьналла долуш хила езаш яра мама а.
ТIаьхьо «гой шуна, доттагIий, вайн наной къанлуш бу денна”… аьлла сайн доттагIчуьнан Бисултанов Аптин дешнаш тIехь кхоллар хилира сан и илли. Иза дара 1986-чу шарахь. ХIинца санна дагадогIу суна иза. Тхо Хасавюрта концерт эцна дахана дара, «Зама» ансамбл тхан йолчу хенахь.
ХIешан хIусамехь чIогIа шийла яра. Кор цхьа а бIаьрг боцуш дара. Вуно шийла йолуш, чу а вена, вегош Iаш вара со. Сайн нанна уллохь велахьара ма шеллур вацара со бохуш, ойланаш еш Iаш вара со.
Сайн пондур схьа а баьстина, Аптин книжка схьа а эцна, ненах лаьцна иллеш лекха волавелира со. Оцу шийлачу буьйсанах беркат а даьлла, и мукъам кхоьллира ас. И кхолларца нана дага а еара, тIаккха дегIе йовхо а еара, хах-аьлла…
Мукъам: Димаев Iела. Дешнаш: Бисултанов Апти.
«Гой шуна, доттагIий, вайн наной къанлуш бу денна,
Хебарша кхелинчу яххьаш тIе къоьжалла оьгу.
ХIораннан вайн даг чу гIайгIане сахьийзар деъна,
Зама а сихъелла дIайоьду, некъ некъах тоьгуш.
Гой шуна, доттагIий, вайн наной къонлуш бу денна,
И нанойн дегнаш ду даккхийдеш кхуьучу кIентех.
ХIораммом техкийна ага а ца хилла-кх эрна,
Нахана дика дан кIант хилча хIора а цIен тIехь.
ХIора де – цхьа кIайн чо, хIора де – цхьа хазахетар,
Вайн нанойн баккхийбер кортош а кхелина къега.
Гой шуна, доттагIий, наношна мел чIогIа оьшу
Хилар шаьш баккхибейш шайн кIентийн дикане хоьжуш».
Шен кхоллараллехь дега а, нене а болчу безамах лаьцна язйора шен байташ поэто Яндарбиев Зелимхас а. Цуьнан дешнашна тIехь яздина Бетельгириев Хьусайна «Вигахь со, нана» цIе йолу илли.
Мукъам: Бетельгириев Хьусайн. Дешнаш: Яндарбиев Зелимха.
«Хьайцана хьаьжкашна асара, вигахьа Нана со
Кхин цкъа а вигахьа Нана со, вигахьа.
ГIатта вай Iуьйрена малхаца,
Массо а хаза гIан хада дай,
Берзинчу когашца бацалахь,
Iуьйренан тхи дожош вигахьа,
Наб йогIу бахар ма, ма витахьа.
Ца оьшу, Нана куьг лаца а,
Хьайцана нийса со ва ца лахь,
дов дехьа ма дарра мацаха,
Боларна сан оьгIаз яхача,
Нана со цкъа мукъне вигахьа,
Бовхачу меттара гIатта вай,
Чеха веш тIаьхьа а хIотта вай,
Наб йогIу бахарх ма, ма витахьа.
Аса айса ир йийра йу метака,
Де дохлуш делкъенга лестича,
ГIертар вац со лийча ваха а.
Вигахьа Нана со асара,
Нана, со бералле вигахьа,
Бовхачу меттара гIатта вай,
Чеха веш тIаьхьа а хIотта вай,
Наб йогIу бахарх ма, ма витахьа.
Вигахьа Нана со асара,
Нана со бералле вигахьа,
Бовхачу меттара гIатта вай,
Чеха веш тIаьхьа а хIотта вай,
Наб йогIу бахарх ма, ма витахьа».
Цураев Iаьрби къона илланча ву. Цо лекхна «Нана» цIе йолу илли дагах ца кхеташ дуьсийла яц, шен дахарехь нанас цкъа коьртах куьг хьаькхначу стаганна.
Мукъам: Цураев Iаьрби. Дешнаш: Цуруев Шерип.
«ДIа ма гIо,
Нана, доьху хьоьга аса,
дIа ма гIо…
Хьо ма сиха
Къежйо, тишйо дахаро.
ХIора денна гена юьйлу,
Сан дог Iийжош, нана, хьо.
Со хIара дуьне оьшуш вац
Йоцуш хьо.
Нана, нана,
Кху дуьненахь
хьол а мерза хIума дац,
Хьуна хьалха
Со сайн декхар текхна
цкъа а вер ма вац,
Нана, нана,
Доьху хоьга суна дукха яхалахь,
Вижа лахьта дац ма боху
хьо къинтIера ца ялахь.
ГIелъелла.
Лела халла синош дохуш
тахна хьо,
ДIа ма ели
Жимчохьлера хаза хан.
Хьо къанлур яц моьттуш цкъа а
Со ма лелла дахарехь,
Ма гIохьа дIа,
Сох къаьстина, нана, хьо.
Хьох хервина, лела – с
о дIавигна къизчу замано
Нана, нана,
Гена махкахь
со ларво хьан безамо.
Хьоме нана,
ХIун де аса
хьан дог хьаста,алахьа,
Вижа лахьта дац ма боху,
хьо къинтера ца ялахь».

Адамийн дахарехь наноша леладо маь1на 1аламат доккха ду.Уггаре коьртаниг –иза ю вайна дахар делларг. Дуьххьара вай олу дош ду «НАНА»
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!

Авторы проекта: Хайрова Хадижат, Баркинхоева Зарема, Костоев Хамарз
IОМАБЕ ВАЙ ГIАЛГIАЙ МОТТ!    УРОК  1. ПРИВЕТСТВИЕ   МОАРШАЛ ХАТТАР
Ингушский язык входит в состав нахской  группы восточно-кавказских языков. Самоназвание ингушей-г1алг1ай. От этнонима г1алг1ай образуется название территории, занимаемой ингушами: Г1алг1айче – Ингушетия, Г1аг1ай  мохк –  Страна  ингушей. Обучение языку, как известно, начинается с изучения с алфавита. Ингушский алфавит составлен на русской графической основе,  в нем 46 букв, т.е. на 12 букв больше, чем в русском языке. Эти  дополнительные     буквы  (гортанные согласные и мягкие звуки), передают звуки в ингушском языке,  отсутствующие в русском языке. Они обозначаются с помощью введенного в  ингушский алфавит дополнительного знака  1 и в сочетании двух букв: аь, г1, кх, къ, к1, п1, т1, хь, х1, ц1, ч1. Двойные ингушские буквы не имеют фонетических аналогов в русском языке. Все  ингушские согласные произносятся  с напряжением, энергично, и звучат более твердо по сравнению с русскими согласными. В ингушском  языке присутствуют долгие и краткие гласные звуки, которые при одинаковом написании некоторых слов придают им разное значение.
УРОК  1. ПРИВЕТСТВИЕ   МОАРШАЛ ХАТТАР
Этот урок мы начнем  с разучивания простых приветствий, без которых не обходится наше ежедневное общение. Обратите внимание на то, что ударение в ингушском языке фиксированное, т.е. не меняющееся  – оно всегда на первом слоге. Ударной может быть и долгая, и краткая гласная.
Доброе утро! (к 1 человеку)     –    1УЙРЕ ДИКА ХИЙЛА ХЬА!
Добрый день! (к 1 человеку)    –    ДИ ДИКА ХИЛДА ХЬА!
Добрый вечер! (к 1 человеку)   –    САЙРЕ ДИКА ХИЙЛА ХЬА!
Спокойной ночи (к 1человеку) –  БИЙСА ДАЬКЪАЛА ХИЙЛА ХЬА!
Если Ваши приветствия относятся не к одному, а к нескольким лицам, то вместо ХЬА (твой) надо говорить  ШУН (ваш):
Доброе утро всем!     – 1УЙРЕ ДИКА ХИЙЛА ШУН!
Добрый день всем!    –  ДИ ДИКА ХИЛДА ШУН!
Добрый вечер всем! – САЙРЕ ДИКА ХИЙЛА ШУН!
Спокойной ночи всем!  – БИЙСА ДАЬКЪАЛА ХИЙЛА ШУН!
Также и в другом приветствии:
Здравствуй! (к 1 лицу)    –  МОАРШАЛ ДА ХЬОГА! (тебе)
Здравствуйте (к 2 и более) –  МОАРШАЛ  ДА ШУГА!
В ингушском языке распространено  приветствие, заимствованное из арабского языка. Приветствие:  АССАЛАМУ  1АЛАЙКУМ!
Ответ:            ВА  1АЛАЙКУМ  САЛАМ!
В  ингушском языке отсутствует  форма обращения к одному человеку на  Вы . Уважение к старшему подчеркивается самим обращением.
ВОККХА САГ –   старик, мужчина пожилого возраста
ЙОККХА САГ  –   старушка, женщина пожилого возраста
Обмен приветствиями при встрече –  МОАРШАЛ ХАТТАР
Например:
ДИ ДИКА ХИЛДА ХЬА!  (обращение к старшему)
Когда старший по возрасту человек отвечает на приветствие молодых, он желает им (ему, ей) долгих лет жизни. Это звучит так:
ДУКХА ДАХАЛДА ШО!   –   Живите долго! (им)
ДУКХА ВАХАЛВА ХЬО!    –    Живи долго! (мужчине)
ДУКХА ЯХИЙЛА ХЬО!     –    Живи долго! (женщине)
ФУ ДЕШ ДА ШО? –   Как вы поживаете?
Д1А-М ДОАХК ТХО (Х1АМА ДЕШ ДАЦ  – второй вариант ответа).  –  Живем потихоньку
МОГАШ ДИЙ ШО?  –   Как здоровье?
МОГАШ ДОАХК  –  Живем здоровые.
Запомните, пожалуйста!
В выражениях, с которыми вы познакомились,    В   и   Й   –   это    показатели двух    из   шести   существующих  в ингушском языке грамматических классов:
В   показатель мужского класса (рода)
Й   показатель женского класса (рода)
В будущем нам придется еще не раз возвращаться к категории класса в ингушском языке. А пока учите  слова и выражения.
СЛОВАРЬ УРОКА:
ДИКА – добрый, хороший
1УЙРЕ – утро
ДИ – день
САЙРЕ – вечер
БИЙСА  – ночь
МОГАШАЛ  МИШТА Я ХЬА? – Как здоровье?
IАДИКА  ХИЙЛА  ШУН! – До свидания!
БИЙСА ДАЬКЪАЛА ХИЙЛА ШУН! – Спокойной ночи!
ЖЕЛАЕМ УСПЕХА!     –   АЬТТУВ ХИЛБА ШУН!

УРОК 2. КАЛЕНДАРЬ

Ответ:

Г1алг1ай Эздел

Автор: Хамхой Дауд

Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна — аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долчча — сабар да, — сабар долча — денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.» Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да — нана, воша — йиша, даь -йиша, даь воша, наьна — йийша, наьн — нана, даь — да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел.

Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: — наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь — эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар — из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша — да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. «Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.

Объяснение: