Алишер навои эссе узбекча

Буюк ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий ҳақида кейинги йилларда матбуотда чоп этилаётган материалларда, асосан, унинг асарлари таҳлилига кўпроқ ўрин бериляпти. Бироқ бу улуғ зотнинг ҳаёти ва ижод йўлини ҳамма яхши билади, дегани эмас. Чунки авлодлар алмашиняпти. Шу боис ҳозирги кун кишилари, хусусан, ёшларга вақти-вақти билан улуғ бобомизнинг таржимаи ҳоли билан боғлиқ маълумотларни етказиш зарурати ҳеч қачон йўқолмайди.

Ушбу мақола буюк аждодимиз ҳақида билимимизни янада тўлдириш, билганларимизни мустаҳкамлаш мақсадида эълон қилиняпти.

Болалик чоғлари

Алишер Навоий 1441 йил 9 февралда Хуросон давлатининг пойтахти — ҳозирги Афғонистон ҳудудидаги Ҳирот шаҳрининг Боғи Давлатхона мавзесида туғилди.

Алишернинг отаси Ғиёсиддин Кичкина темурийлар салтанатининг содиқ мулозимларидан, онаси ҳам шу хонадон хизматидаги аёллардан бири эди. Навоийнинг ўзи бу ҳақда:

Отам бу остоннинг хокбези,

Онам ҳам бу саро бўстон канизи, –

деб ёзган эди. Ғиёсиддин Кичкина оиласи билан темурийлар хонадони ўртасида илгари замонлардан кўкалдошлик, яъни эмикдошлик бўлган.

Алишернинг онаси амирзода шайх Абу Саид Чангийнинг қизи бўлган. Айрим мутахассислар унинг исми ё Ҳалимабону, ё Салимабону бўлгани ҳақида тахминий маълумот келтирган (Ҳумоюн И. Буюклар бешигин тебратган буюк оналар – “Оила ва жамият”, 2016 йил 10 март).

Алишернинг тоғалари Мир Саид Кобулий ва Муҳаммад Али Ғарибий ҳам шоир эди. Ғарибий мусиқа илмини пухта билар, яхши созанда ҳам эди. Тоғалари туркий ва форсийда шеърлар битган.

Алишер туғилган пайтда Хуросонда Амир Темурнинг ўғли, Мирзо Улуғбекнинг отаси Шоҳрух мирзо ҳукмронлик қилаётган эди.

Ғиёсиддин Кичкина хонадонида тез-тез маърифий суҳбатлар уюштирилар, шеърхонликлар бўларди. Ана шундай муҳитда ўсган Алишер уч-тўрт ёшларида шеър ёд ола бошлайди. У ёдлаган илк байт Амир Қосим Анворнинг:

Риндему ошиқему жаҳонсўзу жома чок,

Бо давлати ғами ту зи фикри жаҳон чи бок, –

деган мисралари эди. ўазалнинг матлаъси бўлмиш бу сатрлар “Риндмиз, яъни ҳур фикрлилармиз, ошиқлармиз, жаҳонга ўт қўйганмизу тўнимизни йиртганмиз, эй ёр, яъни эй Оллоҳ, сенинг ғаминг давлати билан фикримиз банд экан, жаҳонни ўйлаб нима қиламиз” деган мазмунни ифодалайди.

Алишер тўрт-беш ёшларида мактабга борди. Олти ёшга тўлганида (1447 йили) Хуросон подшоси Шоҳрух мирзо вафот этиб, Ҳиротда тож-тахт учун кураш авж олади. Шаҳар аҳли нотинчликлардан қочиб, ён-атрофдаги шаҳар ва қишлоқларга кўчади. ўиёсиддин Кичкина оиласи Ироқнинг Тафт шаҳрига келиб яшай бошлайди. Бу шаҳарда Алишер машҳур тарихчи, “Зафарнома” асари муаллифи Шарафиддин Али Яздий билан учрашди. Тасодифий учрашув чоғида буюк олим ёш Алишернинг зийраклигига, ақлу фаросатига қойил қолди. Бу суҳбат юз берганда бўлғуси шоир Қуръонни “Таборак” (“Мулк” сурасининг иккинчи номи) сурасигача ўқиган эди. Қуръони карим ўттиз жуз, яъни порадан иборат. “Таборак” сураси билан эса йигирма тўққизинчи жуз бошланади. Демак, Алишер олти ёшида Қуръоннинг йигирма саккиз порасини ўқиб туширган.

1452 йилга келиб Хуросонда бир қадар тинчлик ўрнатилди. Адолатпарвар Абулқосим Бобур Ҳирот тахтига ўтирди. Навоий оиласи яна Ҳиротга қайтиб келди. Ғиёсиддин Кичкина шоҳ хизматига кирди. Кўп ўтмай, Абулқосим Бобур уни Сабзавор шаҳрига ҳоким қилиб юборди. Бироқ ҳаёт ёш Алишернинг олдига бошқа бир оғир мусибатни тайёрлаб қўйган эди. 1453 йили Ғиёсиддин Кичкина вафот этди. Отадан эрта етим қолган ўн икки яшар Алишер Абулқосим Бобур хизматига кирди.

Алишер отаси вафотига қадар мактабда қунт билан ўқир, мадрасада Қуръон ва ҳадисдан ташқари, Шайх Муслиҳиддин Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” китоблари ҳам ўқитиларди. Алишернинг ишқи сўфий шоир Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” достонига тушди. У достонни шу қадар берилиб ўқидики, боладаги бундай хилватнишинлигу одамовиликдан ташвишга тушган ота-онаси “Мантиқ ут-тайр”ни яшириб қўйди. Аммо бу фойдасиз тадбир эди. Чунки ёш Алишер бу достонни ёдлаб улгурганди.

Темурийзодалардан бўлган Ҳусайн Бойқаро ҳам Алишер билан бирга Абулқосим Бобур саройида хизмат қилар эди. 1456 йилга келиб Абулқосим Бобур пойтахтни Ҳиротдан Машҳадга кўчирди. Алишер билан Ҳусайн ҳам у билан бирга Машҳадга борди.

Кўп ўтмай, 1457 йили Абулқосим Бобур вафот этди. Ҳусайн Бойқаро Марвга жўнаб, тахт учун кураша бошлади. Алишер эса Машҳадда қолиб, таҳсилини давом эттирди.

Бу пайтга келиб Алишер туркий ва форсийда ажойиб шеърлар битиб, эл орасида танила бошлаганди. Хусусан, ҳали Машҳадга келмасидан аввал ўз даврининг малик ул-каломи, яъни сўз устаси бўлган Мавлоно Лутфийнинг ёш Алишер ижодига берган баҳоси шоирнинг обрўсини кўтариб юборган эди. Навоийга замондош тарихчи Ғиёсиддин Хондамирнинг ҳикоя қилишича, бир куни Алишер Лутфийга янги ёзган ғазалларидан ўқиб беради.

Оразин ёпқач кўзумдин сочилур ҳар лаҳза ёш,

Ўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғач қуёш, –

матлаъси билан бошланадиган ғазали Мавлоно Лутфийга шу қадар маъқул тушдики, у беихтиёр “Агар муяссар бўлса эди, ўзимнинг ўн-ўн икки минг форсий ва туркий байтимни шу ғазалга алмаштирардим”, деб юборди.

Ёшлик йиллари

Абулқосим Бобур вафотидан кейин Навоий учун ҳаётнинг мураккаб, бироқ мустақил курашлар даври бошланди. У Машҳадда илм таҳсили билан машғул бўлиб, кўп дўстлар орттирди. Шеърлари, билимдонлиги билан эл аро танилди. Машҳаддаги машҳур кишилардан Шайх Камол Турбатий билан танишувига ҳам ёш Алишернинг шеъри, илмда зукколиги сабаб бўлди. Навоий хуросонлик бу улуғ зот билан танишиш орзусида юрар, Камол Турбатий ҳам ёш шоир ҳақида эшитган, лекин бу икки соҳиби қалам юзлашмаганди.

Навоий Машҳадда саккиз йил яшади. Мусофирликнинг бу йиллари Алишер учун чинакам таҳсилу мутолаалар даври бўлди.

1464 йили шоир яна она шаҳри Ҳиротга қайтди. Бу шаҳар ҳамон темурийлар салтанатининг йирик маданий марказларидан бири бўлиб, олиму фозиллар кўп эди. Навоий она шаҳрида ижод қилиб, обрў қозонишга умид боғлади. Бироқ 1459 йили ҳокимиятни эгаллаган Абусаид мирзо ўз пойтахтини Самарқанддан Ҳиротга кўчирган, у билан бирга келган аъёнлари Ҳирот аҳлини талаш билан машғул эди.

Абусаид кўп қотилликлар қилди. Хусусан, 1461 йили Алишернинг тоғаси Мир Саид Кобулийни туттириб, қатл эттирди. Кейинроқ яна бир тоғаси Муҳаммад Али ўарибий ҳам Абусаид жосуслари тарафидан ўлдирилди. Уларнинг ўлимига сабаб ака-уканинг тахт учун курашаётган Ҳусайн Бойқаронинг суянган кишиларидан, маслаҳатчиларидан бўлгани эди.

Навоий Ҳиротда илму маърифат аҳли билан тиғиз алоқалар ўрнатди. Устози ва пири Абдураҳмон Жомий билан ҳам шу йилларда танишди. Бироқ подшоҳнинг рўйхушлик бермагани охир-оқибат Алишерни тағин Хуросонни тарк этишга мажбур қилди.

1466 йили Навоий Самарқандга келди. Бунга асосий сабаб шоир ва шоҳ ўртасидаги нохуш муносабатлар эканини Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома”да келтирган “Билмон, не жарима била Султон Абусаид мирзо Ҳиридин ихрож қилди” қайди ҳам тасдиқлайди. Лекин бу расмий сургун эмас эди.

Самарқанд ўша даврда ҳам Шарқнинг йирик илму маърифат марказларидан эди. Алишер бу ерда муттасил таҳсил билан машғул бўлди. Замонасининг машҳур олими, йирик фиқҳшунос Фазлуллоҳ Абуллайс қўлида ўқиди.

Бу даврда Самарқандда муаммошунослик илми устози Мавлоно Улоий Шоший, Мирзо Улуғбек мадрасасининг мударриси Хожа Хурд, Мирзо Улуғбек билан бирга таълим олган Мавлоно Муҳаммад Олим, машҳур хаттот Мавлоно Сойилий, мусиқа устози Дарвеш Аҳмад Самар¬қандий, шунингдек, Мирзобек, Юсуфшоҳ Сафоий каби шоирлар ижод қилар эди. Навоий ана шундай юксак илмий-адабий жараёнга қўшилди. Шу кезлардаёқ ўзида кучли адабий иқтидор сездики, шоир бу ҳақида Саййид Ҳасан Ардашерга ёзган шеърий мактубида:

Фалак кўрмади мен киби нодире,

Низомий киби назм аро қодире

(Мен каби нодир истеъдодни ҳали дунё кўрган эмас, мен шеър битиш бобида Низомий Ганжавий даражасидаман) – дейди. Яна, шу маснавийсида, ҳатто Фирдавсий “Шоҳнома”дек буюк асарни ўттиз йилда битган бўлса, мен шундай улуғ асарни ўттиз ойдаёқ ёза оламан, дея ифтихор қилади.

Бу сўзларни Навоий буюк “Хамса”сини ёзишидан қарийб йигирма йиллар аввал айтган эди. Икки йилда, фақат ишлаган вақти ҳисобга олинганда, олти ойда “Хамса”ни тугаллаб, сўзларини амалда исботлади.

Ўша даврларда ҳақиқий шоир бўлиш учун илгари яшаб ўтган қаламкашлардан 20 минг, замондошлар ижодидан 10 минг байтни ёддан билиш талаб қилинган. Навоий йигитлик айёмида 50 минг байтдан ортиқ шеърни ёд олганини “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида шундай ёзади: “Йигитлигим замони ва шабоб айёми авонида кўпроқ шеърда сеҳрсоз ва назмда фусун пардоз шуаронинг ширин ашъори ва рангин адабиётидин эллик мингдан ортуқ ёд тутубмен ва алар завқ ва хушҳоллигидин ўзумни овутубмен”.

Шундай соҳиби иқтидорнинг Самарқанд аҳли орасида танилмаслиги мумкин эмас эди. Шаҳар ҳукмдорларидан асли хуросонлик Аҳмад Ҳожибек ҳам Алишербекдан хабар топиб, уни ўз ҳомийлигига олди. Моддий ва маънавий қўллаб-қувватлади.

Навоий Самарқандда таълим олган пайтларда нақшбандия тариқатининг Баҳоуддин Нақшбанд¬дан кейинги энг йирик пешвоси Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валийнинг мавқеи бу ерда ниҳоятда баланд эди. Тарихий маълумотларга кўра, Навоий Самарқандга келган вақтда (1466 йили) Абдураҳмон Жомий Хожа Аҳрор билан учрашиш учун атайлаб Ҳиротдан Самарқандга келиб кетади.

Алишер ана шундай маънавий-маърифий марказда 1469 йилнинг бошларигача яшади. Бу даврда у Мовароуннаҳр ҳаётини яқиндан ўрганди, она халқининг асосий қисми истиқомат қиладиган юртга чексиз меҳр қўйди. У бу меҳрни кейинчалик “Хамса”нинг охирги достони – “Садди Искандарий”да Искандарнинг Мовароуннаҳр, жумладан, Самарқандни забт этишини тасвирлаш баҳонасида ўта самимий баён этди.

Қизғин сиёсий, маданий-маърифий фаолияти

Ҳирот ҳукмдори Абусаид 1469 йил бошларида ўарбий Эрон учун олиб борилаётган жангларнинг бирида ўлдирилди. Темурийзодалар ўртасида яна тахт учун қизғин кураш авж олди. Бу курашда неча йиллардан буён тахт орзусида юрган Султон Ҳусайн мирзонинг қўли баланд келди. 1469 йил аввалида Ҳирот тахтини эгаллади.

Ҳусайн Бойқаро билан Алишер Навоий мактабда бирга ўқиган, Абулқосим Бобур саройида бирга хизмат қилган қадрдон дўстлар эди. Улар: “Қачонки бахт бизга кулиб боқса, дўстлигимизга содиқ қолиб, ўзаро ҳамкор бўламиз”, дея аҳду паймон қилган эдилар. Ана шу ваъдага мувофиқ, Ҳусайн Бойқаро Самарқандга – дўсти Алишер Навоийга махсус мактуб йўллаб, уни Ҳиротга – сарой хизматига даъват этди. Навоий тезлик билан Ҳиротга етиб келди. 1469 йилнинг апрелига тўғри келган Рамазон ҳайити муносабати билан дўсти Ҳусайнни муборакбод этар экан, Навоий унга тахтни эгаллаши билан қутлаб битган “Ҳилолия” қасидасини ҳам тақдим этди.

Султон Ҳусайн Навоийни муҳрдорлик лавозимига тайинлади. Муҳрдорлик муҳим лавозим бўлиб, давлатнинг барча ҳужжатлари у орқали расмийлаштириларди. То Навоий имзо қўйиб, муҳр босмагунича бирорта ҳужжат қонуний кучга кирмас эди. Шоир шу вазифада туриб Хуросон давлатини мустаҳкамлаш, мамлакатни адолатли бошқариш, эл-юрт манфаатлари йўлида хайрли ишларни амалга ошириш, илм-фан, касбу кор ва ҳунарларни ривожлантиришда подшоҳга яқиндан ёрдам берди. Бироқ шоир ижод ўтида ёнарди. Давлат хизмати унинг эркин қалам тебратишига вақт қолдирмас эди. Шунинг учун кўп ўтмай, Навоий муҳрдорлик вазифасидан истеъфо берди. Ўрнига туркий ва форсий тилларда ижод қилган зуллисонайн шоир Амир Шайхим Суҳайлий тайинланди.

Ҳусайн Бойқаро Навоийнинг иштирокисиз давлат ишларини кўнгилдагидек олиб бориши мушкул эди. Давлат бундай донишманд, оқил, одил шахсга, халқ орасида улкан обрў-эътиборга эга зотга муҳтож эди. Шунинг учун 1472 йили Султон Ҳусайн мирзо, Навоийнинг норозилигига ҳам қарамай, уни амир, яъни вазир қилиб тайинлади ва унга амири кабир унвонини берди. Бу унвон шоир умрининг охиригача сақланиб қолди. Амир Музаффар Барлосгина Навоийдан юқори муҳр босиш ҳуқуқига эга эди, холос.

Шу тариқа Навоий эл хизматига маҳкам бел боғлади. Кейинчалик унинг ўзи “Ҳайрат ул-аброр”да:

Ким бор эди бошима кўп меҳнатим,

Йўқ эди бош қошиғали фурсатим, –

дея шу даврлардаги қизғин ижтимоий-сиёсий фаолиятини эслаган эди.

Навоий шахсий даромадлари ҳисобидан кўплаб иморатлар қурдирди. Улар орасида мадрасалар, хонақоҳлар, масжидлар, табибхоналар, мақбаралар, кўприклар, тўғонлар, ҳаммомлар бор. Ҳиротдаги “Низомия”, “Ихлосия” мадрасалари, “Халосия” хонақоҳи, “Шифоия” табибхонаси, Марв, яъни ҳозирги Туркманистоннинг Мари шаҳридаги “Хусравия” мадрасаси Навоий қурдирган энг машҳур меъморий ёдгорликлар ҳисобланади.

Шоир куч-қувватга тўлган айни ўттиз беш ёшида, яъни 1476 йили вазирлик лавозимидан ҳам истеъфо берди. Бироқ у мансабдан воз кечган бўлса ҳам, Султон Ҳусайн Бойқаро саройининг энг нуфузли кишиларидан бири бўлиб қолаверди.

Илм, адабиёт, санъат ва ҳунар аҳли Навоийни ўзларининг чинакам ҳомийи деб билар эди. Кўплари ёзган асарларини ана шу улуғ амирга бағишлар эди. ўиёсиддин Хондамир “Макорим ул-ахлоқ” асарида шундай китоблардан қирққа яқинини санаб ўтади. Масалан, ҳазрат Абдураҳмон Жомий авлиёлар ҳақидаги тазкираси “Нафаҳот ул-унс ва мин ҳазорат ул-қудс”ни 1475-1476 йили шогирди Навоийнинг илтимоси билан яратган. Ўз даврининг йирик адабиёт назариётчиси Атоуллоҳ Ҳусайнийнинг 1493 йили битилган аруз ва бадиий санъатлар ҳақидаги “Бадойиъ ус-санойиъ” асари ҳам Навоийнинг жиддий талаби ва рағбати билан қоғозга туширилган.

Тахминан 1472–1476 йиллар орасида Навоий ўзининг биринчи девони “Бадойиъ ул-бидоя”ни тузган эди.

“Хамса”нинг яратилиши

Озарбойжонлик шоир Низомий Ганжавий (1141 – 1209) беш достон яратиб, хамсачилик анъанасини бошлаб берди. Навоийгача бўлган даврда ҳиндистонлик ўзбек шоири Хусрав Деҳлавий ҳам “Хамса” яратиб, шуҳрат қозонди. Ашраф ҳам “Хамса” яратган эди, бироқ унинг бу борадаги уриниши Хусрав Деҳлавий даражасига кўтарила олмади. Навоий “Хамса” ёзиш режасини пишитиб юрган йиллари Абдураҳмон Жомий ҳам Низомий “Хамса”сига жавоб ёзишга жадал киришган, “Ҳафт авранг”нинг саҳифалари пешма-пеш қоғозга тушаётган эди.

Навоий “Хамса”ни мисли кўрилмаган бир қисқа муддатда ёзиб тугаллади. 1483 йили бошлаган ишини 1485 йили ниҳоясига етказди.

“Хамса” фақат Навоий ижоди ёки биргина ўзбек адабиётининг чўққиси эмас. У Шарқ адабиёти, шунингдек, жаҳон сўз санъатининг ҳам энг буюк бадиий обидаларидан бири ҳисобланади. “Хамса” яратилиши билан ўзбек адабиёти жаҳоннинг юксак поғоналарга кўтарилган адабиётларидан бирига айланди.

“Хамса”ни тугаллаб, Навоий уни Ҳусайн Бойқарога тақдим этганида шоҳ шоирни отга миндириб, бир неча қадам ўзи пиёда отни етаклади. Бу нодир воқеа темурий ҳукмдорнинг миллий адабиёт қадрини нақадар юксак баҳолай олганидан далолат беради.

Навоий “Хамса”нинг сўнгги достони – “Садди Искандарий”нинг якунловчи бобида Низомий ўз “Панж ганж”ини ўн беш йилда ёзиб, уни яна ўн беш йил ислоҳ қилгани, яъни қайта ишлаганини, шу тариқа ўттиз йил барча ишларни йиғиштириб, одамлардан ўзини четга олиб меҳнат қилганини ёзади. Ҳиндистонлик Хусрав Деҳлавий ҳам “Хамса”сини ёзиш учун ўттиз йил бўлмаса ҳам, унинг ярмича, ҳеч бўлмаганда, учдан бирича, яъни камида ўн йил заҳмат чекканини айтади. “Улар бу бешликларини ёзаётганда тамоми ташвишлардан холи тарзда ижод қилди, — дейди Навоий. — Лекин мен бир лаҳза бўлсин халқ ғаму ташвишидан ажралмаган ҳолда қалам тебратдим. Шунда ҳам икки йилда “Хамса”ни тугатдим. Агар фақат ёзилган пайтларининг ўзигина ҳисобга олинса, олти ойдан ошмайди. Бунинг устига, мен “Хамса”мни форсийда эмас, туркийда битдим!”

Навоий Астрободда

Буюкларга ҳеч қачон осон бўлмаган. Навоийнинг халқ орасидаги обрў-эътибори ҳам, шоҳ олдидаги мавқеи ҳам айрим кимсаларни хурсанд қилмас эди. Шоирнинг ашаддий душманларидан бири Маждиддин Муҳаммад бўлиб, Ҳусайн Бойқаро тахтни эгаллаганидан кейин уни парвоначи лавозимига тайинлади. Мудом адолатга зид ишларни амалга оширганини, халқ¬дан зўрлик билан тўпланган маблағни айш-ишратларга сарфлаганини улуғ мутафаккир Ҳусайн Бойқарога тушунтириб, Маждиддинни лавозимидан четлаттирган эди. Бу улар ўртасидаги келишмовчиликни янада кучайтирди.

Ҳусайн Бойқаро хазинасида молиявий танглик юзага келган маҳалда Маждиддин яна йўлини қилиб, шоҳнинг пинжига кириб олди. У Султон Ҳусайнга: “Ҳуқуқ беринг, мен оз фурсатда халқдан йиғиб келай ўша маблағни”, деди. Шундай қилди ҳам. Шу баҳона у шоҳнинг ишончини қозониб, яна вазирлик лавозимини эгаллаш ҳаракатига тушди. Бу мақсадига етиши учун эса, қандай қилиб бўлмасин, Навоийни Ҳиротдан узоқлаштириши зарур эди. Бунинг ҳам йўли топилди. Султон Ҳусайн мирзо Навоийни Хуросон давлатининг ғарбий чегараларида жойлашган узоқ Астрободга ҳоким қилиб тайинлади.

1487 йилнинг аввали эди. Навоий қирқ олтига тўлиб, қирқ еттига чиққан. Хондамирнинг ёзишича, бу пайтда шоирнинг кўнгли “тариқат (яъни тасаввуф) сулукига муҳаббати ортиқлигидан” шоҳнинг Астрободга ҳоким бўлиш ҳақидаги таклифига дастлаб розилик бермади. Лекин хоқон ундан ўтиниб сўраганидан кейин ноилож кўнди. Ўзига маъқул мулозимларини олиб, Астрободга кетди. Бу ер бағоят кўкаламзор, жуда обод, ипакчилик кучли ривожланган, савдо-сотиқ учун қулай бир ўлка эди. Стратегик жиҳатдан Астрободнинг хавфсизлиги мамлакат осойишталиги учун муҳим эди.

Халқ шоирни иззат-икром билан кутиб олди. Вилоятда адолатсизликларга барҳам беришга киришилди, зулмкор амалдорлар ишдан четлатилди, ободончилик ишлари йўлга қўйилди. Навоий бу ерда ўз асарларидаги юксак ғояларига содиқ қолиб, бошқа ҳукмдорларга ўрнак бўларли даражада оқилона иш юритди.

Аммо пойтахтдан – она шаҳридан узоқда яшаш, бунинг устига, ҳокимликдек масъулиятли вазифани уддалаш шоирнинг ижодий режаларига мос келмас эди. Шунинг учун Навоий 1488 йили ўз ўрнига Амир Бурҳониддинни қолдириб, ҳокимликни топшириш нияти билан Ҳиротга келди. Бироқ Султон Ҳусайн унинг бу илтимосини рад этиб, яна ўзини қайтариб юборди.

Орадан бир неча ой ўтиб, шоир жияни Ҳайдар Сабуҳийни Ҳиротга жўнатди. Зиёфатлардан бирида у Султон Ҳусайнга Астрободда шоҳнинг яқин кишилари ошпазга Навоийга заҳар ичириш ҳақида буйруқ берганини, бундан хабар топган шоир қаттиқ ранжигани, ҳатто исён кўтариш ниятида эканини шипшитди. Шоҳ зудлик билан дўстига мактуб ёзиб, бу борада ундан гумон қилмасликни, бу суиқасд¬дан хабари йуқлигини билдирди. Навоий эса ўз навбатида жияни Ҳайдар Сабуҳийнинг гапларидан мутлақо хабарсиз эканини маълум қилди.

Шу воқеадан кейин Султон Ҳусайн Навоийнинг Ҳиротга қайтишига кўнди. Шоир ҳукмдордан бундан буён давлат ишларидан батамом фориғ этишини илтимос қилди. Бироқ расмий амал бермаган бўлса ҳам, шоҳ уни “муқарраби ҳазрати султоний”, яъни “ҳазрати султоннинг энг яқини” деган унвон билан сийлади. Бу саройда Навоийга алоҳида ҳурмат билан муносабатда бўлишни таъминлар, шоирнинг душманларини янада ғазаблантирар эди. Чунки бу унвоннинг имтиёзи шу даражада эдики, унинг соҳиби бир масала юзасидан шоҳга етти маротабагача қайта-қайта мурожаат қилиш ҳуқуқига эга эди.

Ҳаётининг сўнгги йиллари

Навоий ҳаётининг сўнгги 15 йили ниҳоятда қизғин ижод даври бўлди. Меросининг каттагина қисмини айнан шу — 45 ёшдан кейин яратди. Биринчидан, шоир давлат ва жамият ишларидан бир қадар фориғ бўлди. Иккинчидан, унинг асарлари яратилиши кетма-кетлигига назар ташлайдиган бўлсак, муаллиф шошилиб, улгуриб қолишга интилиб ишлагани маълум бўлади. “Хамса”дан кейин шоир “Зубдат ут-таворих” асарини ёзди.

1488-1489 йиллари Навоийнинг устози Саййид Ҳасан Ардашер вафот этди. Бу пайтда ҳам шоир Ҳиротдан йироқда эди. Орадан икки йил ўтганидан кейин, яъни 1490 йили у “Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер” асарини битиб, бу ажойиб инсоннинг фазилатларини бағоят меҳр билан баён этди.

Шу йили “Рисолайи муфрадот дар фанни муаммо” (“Муаммо соҳасининг айрим жиҳатлари ҳақида рисола”) ёзилди. Мумтоз шеъриятимизнинг муҳим жанрларидан бири бўлмиш муаммо тўғрисидаги бу қўлланмадан кейинги асрларда кўп фойдаланилди.

Навоий умри бўйи ўзидан олдинги даврлар ва замонаси шоирлари ижодини изчил ўрганди. Ўз даври китобхонлари ва келажак авлод учун у ўзи билган шоирлар ҳақида бир тазкира тартиб беришни орзу қилар эди. 1491 йили ана шу орзуси амалга ошди. “Мажолис ун-нафоис” (“Нафис мажлислар”) тазкираси битилди. “Мажолис ун-нафоис”дан кейин, яъни 1492 йили Навоий адабиёт назариясига оид яна бир асари – “Мезон ул-авзон” (“Вазнлар ўлчови”) рисоласини яратди. Унда туркий аруз қонун-қоидалари ифодаланади.

1492 йили Навоийнинг бошига яна бир оғир мусибат тушди. Пири ва устози Абдураҳмон Жомий вафот этди. Навоий пири ва устози учун соҳиби аза бўлди. Жомийнинг йил ошида замонасининг машҳур воизи Ҳусайн Воиз Кошифий Навоийнинг пири ва устозига бағишлаб битган машҳур марсиясини Султон Ҳусайн ҳузурида қироат билан ўқиб турди. Устози вафотидан икки йил ўтиб, яъни 1494 йили Навоий пири ҳақида “Хамсат ул-мутаҳаййирин” (“Ҳайратланарли бешлик”) асарини битди.

1493 йили шоир яна бир суянган тоғи, мураббийи, дўсти, замонасининг улуғ фозилларидан Паҳлавон Муҳаммаддан айрилди. “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад” асари ана шу улуғ зот хотирасини абадийлаштириш мақсадида қоғозга туширилди.

Шоир ўзи битган ҳар бир сатрнинг қадрига етадиган ижодкор эди. Ўша даврда расм бўлганидек, Навоий ҳам ўзининг Ҳусайн Бойқарога, шаҳзодаларга, устозлари, биродарлари, қадрдонларига йўллаган мактубларини жамлаб, “Муншаот” (“Мактублар”) тўпламини тузди.

1495-1496 йиллари Навоий Жомийнинг “Нафоҳат ул-унс ва мин ҳазарот ул-қудс” тазкирасини туркийга таржима қилди. Таржимага айрим қисқартириш ва тўлдиришлар киритилди. Шоир бу асарга “Насойим ул-муҳаббат ва мин шамойим ул-футувват” (“Улуғлик хушбўйликларини таратувчи муҳаббат шаббодалари”) деб ном берди. Сўфийлар ҳақидаги бу тазкира ХV аср иккинчи ярмигача ўтган кўплаб шайх ва авлиёлар ҳақида маълумот берувчи бой манба ҳисобланади.

Кишининг болалигида кечган фикр-ўйлари, тасаввур ва орзу-интилишлари, замонлар ўтиб, қайтадан авжланиши, инсон яна ўша кўп йиллар илгариги ниятларини амалга ошириш тараддудига тушиб қолиши мумкин. Навоийнинг умри сўнгида – 58-59 ёшларида, яъни 1498-1499 йиллари “Лисон ут-тайр” (“Қуш тили”) достонини битиши ҳам худди шундай туйғулар оқимининг самараси эди. Чунки Алишер Навоий болалигида улуғ шоир Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” дос¬тонини тўлиқ ёд олган эди. Умр адоғида эса унинг таъсиридаги “Лисон ут-тайр” дунёга келди.

Навоий ўзбек лирикасини тамоман янги поғонага олиб чиқди. У форсийда битилган шеър¬ларини “Девони Фоний”га, туркийда ёзилган шеърларини эса “Хазойин ул-маоний” (“Маънолар хазинаси”) деган тўрт мустақил девондан иборат мажмуага жамлади. “Хазойин ул-маоний”га тартиб бериш 1491-1492 йиллари бошланган эди. Бу кенг кўламли жиддий иш 1498-1499 йилларгача давом этди.

Улуғ зотнинг мухлислари унинг асарларини бир китобга жамлаб, “Куллиёт” ҳам тузишди. Навоий ана шу “Куллиёт” учун кириш тарзида “Муножотнома” насрий асарини ёзди.

Навоий буюк асарлари билан туркий тил ҳам жаҳондаги буюк адабиёт яратишга лойиқ бир лисон эканини исботлади. Бу фикрнинг назарий исботи сифатида 1499 йили “Муҳокамат ул-луғатайн” (“Икки тил муҳокамаси”) рисоласи дунёга келди.

1499-1500 йиллари “Сирож ул-муслимин” (“Мусулмонлар чироғи”) асари битилди.

Навоий умрининг сўнгида ахлоқий-панднома руҳидаги “Маҳбуб ул-қулуб” (“Кўнгилларнинг севгани”) асарини ёзди. 1500 йили битилган бу китоб Навоийнинг энг йирик асари ҳисобланади. Унда мутафаккирнинг узоқ йиллик ҳаётий хулосалари ўта таъсирчан баён этилган.

1500 йилнинг ёзида Астрободда Ҳусайн Бойқаронинг Хадичабегимдан туғилган ўғли – Муҳаммад Ҳусайн отасига қарши бош кўтаради. Шоҳ ўғлига қарши қўшин тортади. Йилнинг декабрига бориб ота-ўғил ўртасида сулҳ тузилади. Султон Ҳусайн мирзонинг Ҳиротга қайтаётгани ҳақида хабар келади. Замона удумига кўра, 1501 йилнинг 1 январь куни Навоий ҳам бир гуруҳ давлат арбоблари ва пойтахтнинг кўзга кўринган кишилари сафида шоҳни кутиб олгани чиқади. Подшоҳ пешвоз чиққанларга яқинлашган маҳалда шоирнинг аҳволи оғирлашди. Унинг бошини Султон Ҳусайннинг қучоғига қўйишди. Навоий шу тариқа ҳушини йўқотди. Табибларнинг бир қисми унда сакта касали хуруж қилганини, тезроқ қон олиш кераклигини айтди. Бошқалар уни Ҳиротга олиб бориб, табиблар маслаҳатидан сўнггина ундан қон олиш лозим деган фикрга келди. Шоирни шаҳарга қайтардилар, томирларидан қон чиқмади. Табиблар кеч қолган эди.

Шу тариқа Навоий 1501 йил 3 январь куни Ҳиротда вафот этди.

Навоий яратган ўлмас асарлар туганмас маънавий мулк сифатида абадий қолди. Ўзбек хал¬қи бу бой мерос билан ҳақли равишда дунёдаги буюк адабиёт яратган миллатлар қаторидан жой олди. Туркий оламда ундан олдин ҳам, кейин ҳам бундай буюк соҳиби қалам чиққани йўқ.

Султонмурод ОЛИМ,

филология фанлари номзоди,

халқ таълими аълочиси

https://oz.sputniknews.uz/20190208/alisher-navoiy-hayoti-va-ijod-yoli-22240204.html

Alisher Navoiy hayoti va ijod yoʻli

Alisher Navoiy hayoti va ijod yoʻli

Alisher Navoiy — shoir, mutafakkir, jahon adabiyotining yetuk siymolaridan biri. U 1441 yil 9 fevral kuni Hirotda tugʻilgan. Navoiy asarlari, gʻazallari, ruboiylari oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. «Xamsa» uning eng yirik asari

2019-02-08T00:20+0500

2019-02-08T00:20+0500

2022-01-19T17:56+0500

jamiyat

alisher navoiy

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e5/0c/0c/21761440_0:657:2048:1809_1920x0_80_0_0_6d4c1e238c7d0c110c29ce4674a64060.jpg

Nizomiddin Mir Alisher Navoiy- shoir, mutafakkir, jahon adabiyotining yetuk siymolaridan biri, davlat arbobi, faylasuf.Hayot yoʻliAlisher Navoiy 1441 yil 9 fevral kuni Xuroson davlatining poytaxti — hozirgi Afgʻoniston hududidagi Hirot shahrining Bogʻi Davlatxona mavzesida tugʻildi. Otasi Gʻiyosiddin Muhammad — Temuriylar saroyida xizmat qilgan, oʻz davrining nufuzli kishilaridan biri, oʻgʻlining tarbiyasi va taʼlimiga jiddiy eʼtibor bergan. Onasi (ismi nomaʼlum) Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi ekani aytiladi. Navoiyning ota-onasi haqida maʼlumotlar kam, u oʻz asarlarida ham qarindoshlari haqida batafsil maʼlumotlar berib oʻtmagan. Navoiyning Darvesh-ali ismli ukasi boʻlgani haqida maʼlumotlar bor.XV asrning yetuk adabiyotshunos olimlaridan biri boʻlgan Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirot un-shuaro» («Shoirlar tazkirasi»)da Navoiyning otasi haqida “Navoiyning otasi Abdulqosim Boburning ishonchli kishisi Chigʻatoy ulusi ulugʻlaridan edi” deya qisqacha maʼlumot berib oʻtgan. Shu bilan birgalikda u Gʻiyosiddin Muhammadning harbiy boʻlganini ham taʼkidlagan.Boʻlajak shoirning sheʼriyatdagi birinchi ustozlari togʻasi Mir Sayyid Qobuliy va Muhammad Ali Gʻaribiylar boʻlgan. Navoiy ular haqida “Majolis-un nafois”da, xususan, Qobuliy haqida: “Yaxshi tabʼi bor erdi, turkchada mayli koʻproq erdi…” deya, Gʻaribiy haqida esa: “Xush muxovara (xushsuhbat) va xushxulq va dardmand yigit erdi. Koʻproq sozlarni yaxshi chalar erdi. Uni va usuli xoʻb erdi. Musiqiy ilmidin ham xabardor erdi…”deya qisqacha toʻxtalib oʻtgan.1447 yilda Shohrux Mirzo vafot etadi. Temuriy shahzodalar oʻrtasida toj-taxt uchun urush ketib, yurtda talotoʻplar boshlanganda Alisher Navoiyning oilasi ham koʻp insonlar qatori yurtni tark etadi. Yoʻlda yosh Alisher buyuk tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyni uchratadi. Tarixchi Alisher bilan tanishadi, uning ilmi va farosatini olqishlaydi, duo qiladi. 1452 yili Shohruxning nabirasi Abulqosim Bobur Hirot taxtiga oʻtiradi. Gʻiyosiddin Muhammad Sabzavor shahriga hokim yetib saylanadi, biroq oradan koʻp oʻtmay vafot etadi. Bu vaqtda esa Alisher endigina 12 yoshga qadam qoʻyadi. Abulqosim Bobur Alisher va uning maktabdosh doʻsti Husayn Boyqaroni oʻz qaramogʻiga oladi. 1457-1463 yillarda Navoiy Mashhad madrasalarida taʼlim oladi. 1463 yilda esa Hirotga qaytadi. Xuroson poytaxtida Sulton Abu Said oʻz tartibini oʻrnatgan, muhim vazifalarga u bilan Movarounnahrdan kelgan kishilar tayinlangan, Alisher Navoiy ga yaqin kishilar quvgʻin qilingan, Husayn Boyqaro bilan birga ketgan togʻalari — Mirsaid va Muhammad Ali urushda halok boʻlgan, yashash uchun biron joy topish muammo edi. Alisher Navoiyning oʻsha kunlardagi ahvoli uning keyinchalik ustozi Sayyid Hasan Ardasherga Samarqanddan yozgan maktubidagi sheʼriy satrlarda nihoyatda taʼsirli va haqqoniy ifodalab berilgan.Bu vaqtda mamlakatda taniqli shoir boʻlib qolgan Alisher Navoiyni Abu Said taʼqib qilib, Hirotdan chiqarib yuboradi. Shoir Samarqandga ketishga majbur boʻladi. Alisher Navoiy Samarqandda 1465 yildan 1469 yilning bahorigacha yashadi, Fazlulloh Abu Lays madrasasida oʻqib, turli fanlarga oid bilimlarini yanada chuqurlashtirdi.1500 yillarda shoirning hayot sharoiti qiyinlashadi. Salomatligi yomonlashadi, biroq u ijoddan toʻxtamaydi. 1501 yil 3 yanvarda Navoiy kasallikdan vafot etadi. Butun Hirot xalqi buyuk shoiri uchun 7 kun davomida motam tutadi.Shoir ijodiyotiAlisher Navoiy ikki tilda mukammal ijod qilgan. Turkiy tilda “Navoiy”, forsiy tilda esa “Foniy” taxalluslarini qoʻllagan.Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga boʻlish mumkin: 1. Devonlari. 2. Dostonlari. 3. Forsiy tildagi sheʼriy merosi. 4. Ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari.Alisher Navoiyning oʻzbek tilida yaratgan sheʼriy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar 4 qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga «Gʻaroyib us-sigʻar» («Bolalik gʻaroyibotlari»), ikkinchi qismiga «Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirotlari»), uchinchi qismiga «Badoyeʼ ul-vasat» («Oʻrta yosh badialari») va nihoyat, toʻrtinchi qismiga «Favoyid ul-kibar» («Keksalik foydalari») degan nomlar berildi. «Xazoyin ul-maoniy» inson bolasining murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob his-tuygʻulari bilan bogʻliq minglarcha sheʼr va oʻnlarcha sheʼr turlarini oʻz ichiga olgan majmua boʻlib, Sharq adabiyoti tarixida noyob hodisadir. Bu xil majmua Alisher Navoiyga qadar Amir Xisrav Dehlaviy tomonidangina tuzilgan. Ushbu devonga kirgan minglarcha sheʼrlarni Alisher Navoiy butun umri davomida turli sharoitlarda, har xil sabablar bilan yozgan boʻlib, ular shoir hayoti va u yashagan davr bilan sonsiz-sanoqsiz iplar orqali bogʻlangan. Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoniy» ga qadar «Ilk devon», «Badoyeʼ ul-bidoya», «Navodir un-nihoya» devonlarini tuzgan. «Xazoyin ul-maoniy» ana shu 3 devonga kirgan hamda «Navodir ul-nihoya» tuzilgandan keyin yozilgan sheʼrlar asosida yuzaga kelgan.»Xazoyin ul-maoniy»dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 gʻazal, umuman 4 devonda 210 qitʼa, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10 muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarjeʼband, 4 mustazod, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 qasida, 1 masnaviy, 1 soqiynoma mavjud boʻlib, Sharq sheʼriyatining 16 turi namoyondir.1472-1476-yillarda birinchi devoni “Badoyeʼ ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”) devonini shoh amri va istagi bilan oʻzi kitob qiladi. Mazkur devon 777 gʻazal, 85 ruboiy, 52 muammo, 46 qitʼa, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lugʻz, 3 mustazod, 5 muxammas, 3 tarjeʼband, 2 musaddasdan tarkib topgan.Alisher Navoiy butun ijodi davomida turli janr va yoʻnalishlarda salmoqli ijod qilgan. Nasrda ham, nazmda ham yetuk asarlar yaratgan. Nasrda Navoiy asosan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy, iqtisodiy yoʻnalishlarda qalam tebratgan.Ushbu asarlar mutafakkirning yirik asarlaridir. Ular turli yillarda, turli yoʻnalishlarda yozilgan. Navoiyning bu qadar keng qamrovda qalam tebratganidan shuni bilish mumkinki, u nafaqat shoir, balki olim, yaʼni tilshunos, adabiyotshunos, tarixchi va faylasuf sifatida jahon maʼnaviyatiga ulkan hissa qoʻshgan.Alisher Navoiy fors tilida ham 12 ming misradan ortiq sheʼr, muammo janri haqida «Mufradot» risolasi, «Sittayi zaruriya», «Fusuli arbaa» turkum qissalarini yaratgan, “Devoni Foniy” devonini tuzgan. Bu asarlar shoirning Hoqoniy, Saʼdiy, Abdurahmon Jomiy kabi fors adabiyotining yetuk namoyondalari bilan kechgan ijodiy bahslarida tugʻilgan. Mazmunda, badiiy ifodada Navoiyning asarlari ustozlarinikidan qolishmaydi. Jumladan, Navoiy Abdurahmon Jomiyni oʻzining ustozi, hammaslagi sifatida chuqur hurmat qilgan. Jomiy “Bahoriston” asarida shogirdi Navoiy haqida jumladan shunday deydi: “…turkiy tilda hech kim Navoiydek koʻp va xoʻp sheʼr aytmagan hamda nazm gavharlarini sochmagan edi”.“Xamsa” haqida qisqachaShubhasiz, Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi „Xamsa“ asaridir. Uning yaratilishi turkiy xalqlar adabiyotida muhim voqelik boʻlgan. Shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq „Xamsa“ yaratdi va shu bilan turkiy tilda koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. “Xamsa” yaʼni “Besh doston” asarini yaratish — mumtoz sharq adabiyotining eng mukammal anʼanalaridan biri boʻlgan. Shu sabab ham tarixda “Xamsa” asarini yaratgan shoirlar barmoq bilan sanarli. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining muqaddima qismida bu masalaga maxsus toʻxtalib, “Xamsa” ning har bir dostoni yozilishini kunning maʼlum vaqtlarida oʻqiladigan sahar, peshin, asr, shom va xufton namozlariga oʻxshatadi.Navoiy yoshligidanoq turkiy tilda besh doston yaratishni maqsad qilgan. Va u boshqa “Hamsa” yaratgan shoirlarga nisbatan juda qisqa muddatda, yaʼni 1483-1485 yillarda yozib tugatgan. Bu davr mobaynida shoir boshqa traktatlarni ham yaratadi.Navoiyning “Xamsa” asari “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabaiʼ sayyor” va “Saddi Iskandariy” kabi yirik dostonlardan iborat.52 ming misradan iborat bu beshlik 15-asr islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi oʻziga xos qomusi edi. Shoir voqealarni qadim Sharq tarixining Xusrav, Bahrom, Iskandar kabi nomlari afsonalar bilan chulgʻangan shaxslar, Layli va Majnun kabi oshiqlar hayotidan olgan. Davrning dardli masalalarini, avlodlarning orzu va armonlarini koʻtarib chiqdi. «Xamsa» zamondoshlariga nihoyatda zoʻr taʼsir koʻrsatgan. Uning ustozi Abdurahmon Jomiy uni hayajon bilan olqishladi. Sulton Husayn esa shoirni oʻzining oq otiga mindirib, jilovdorlik qildi.Davlat va jamoat arbobiNavoiy 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472-1476-yillarda vazir boʻlib ishlaydi. 1487-1488-yillarda Astrobod shahriga hokimlik qiladi.Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyida yuksak vakolatli kishilardan boʻlgan. Boyqaro bolalikdagi doʻstini oʻziga bosh vazir etib tayinlaydi. Podshoh Boyqaro doimo Navoiyning maslahatlariga amal qilgan, shu sababli, u boshqargan yillar, nisbatan tinchlikda, shaharsozlik, sanʼat rivoj topgan davrlar boʻlgan. Navoiy vazir boʻlgan yillarida Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat rivojlangan. Shoir oʻzi bosh boʻlib, suvsiz yerlarga suv chiqargan, eski ariqlarni tozalattirgan, yangi kanallar qazdirgan. Eski binolarni taʼmirlatib, yangilarini qurdirgan. Qanchadan-qancha madrasalar, xonahoqlar soldirgan.Jumladan “Vaqfiya” asarida Navoiy vaqf yerlari, mulklari, miqdori, foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritgan va oʻz mablagʻlari evaziga qurdirgan xayriya muassalari, ilmiy-madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtgan. Asar Navoiyning davlab arbobi sifatida va Husayn Boyqaro bilan munosabatlarini oʻrganish uchun muhim manba hisoblanadi.Xondamirning qayd qilishicha, 80-yillar davomida Alisher Navoiy oʻz mablagʻlari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ga yaqin hovuz qurgan yoki taʼmirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari, «Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» tibgohi, Qurʼon tilovat qiluvchilarga moʻljallangan «Dorul-huffoz» binosi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi, Mashhaddagi «Dorul-huffoz» xayriya binosi va boshqa noyob meʼmorlik yodgorliklari bor.Alisher Navoiy hikmatlaridanNavoiy gʻazal va ruboiylaridan namunalarGʻazallar Qaro koʻzumQaro koʻzum, kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil,Koʻzum qarosida mardum kibi vatan qilgʻil.Yuzung guliga koʻngul ravzasin yasa gulshan,Qading niholigʻa jon gulshanin chaman qilgʻil.Takovaringgʻa bagʻir qonidin hino bogʻla,Itinggʻa gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil.Firoq togʻida topilsa tufrogʻim, ey charx,Xamir etib, yana ul togʻda koʻhkan qilgʻil.Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngullarni,Sochingni boshtin ayogʻ chin ila shikan qilgʻil.Xazon sipohigʻa, ey bogʻbon, emas moneʼ,Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgʻil.Yuzida terni koʻrub oʻlsam, ey rafiq, meniGulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil.Navoiy anjumani shavq jon aro tuzsang,Aning boshogʻligʻ oʻqin shamʼi anjuman qilgʻil. Mubtalo boʻldim sangaKoʻrgali husnungni zoru mubtalo boʻldum sanga,Ne baloligʻ kun edikim, oshno boʻldum sanga.Har necha dedimki kun-kundin uzay sendin koʻngul,Vahki, kun-kundin batarrak mubtalo boʻldum sanga.Men qachon dedim: «Vafo qilgʻil manga» zulm aylading,Sen qachon deding: «Fido boʻlgʻil manga» boʻldim sanga.Qay pari paykarga dersen telba boʻldung bu sifat,Ey pari paykar, ne qilsang qil manga, boʻldum sanga.Ey koʻngul, tarki nasihat aylading ovora boʻl,Yuz balo yetmaski, men ham bir balo boʻldum sanga.Jomi Jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom,Soqiyo, to tarki joh aylab gado boʻldum sanga.Gʻussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,To Navoiydek asiru benavo boʻldum sanga. KelmadiKecha kelgumdur debon ul sarvi gulroʻ kelmadi,Koʻzlarimga kecha tong otguncha uyqu kelmadii.Lahza-lahza chiqdimu, chekdim yoʻlida intizor,Keldi jon ogʻzimgʻavu ul shoʻxi badhoʻ kelmadi.Ul parivash hajridinkim yigʻladim devanavor,Kimsa bormukim anga koʻrgannda kulgu kelmadi.Tolibi sodiq topilmas yoʻqsakim qoʻydi qadamYoʻlgʻakim avval qadam maʼshuqqa oʻtru kelmadi.Ey Navoiy, boda birla hurram et koʻngul uyin,Ne uchunkim boda kelgan uyga qaygʻu kelmadi. Koʻrgali husnungni zoru…Koʻrgali husnungni zoru mubtalo boʻldim sanga,Ne baloligʻ kun edikim, oshno boʻldum sanga.Har necha dedimki, kun-kundin uzay sendin koʻngil,Vahki, kun-kundin batarrak mubtalo boʻldum sanga.Men qachon dedim: vafo qilgʻil manga — zulm aylading,Sen qachon deding: fido boʻlgʻil manga — boʻldum sanga.Ey koʻngil, tarki nasihat ayladim avvora boʻl,Yuz balo yetmaski, men ham bir balo boʻldum sanga.Jomi Jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom,Soqiyo, to tarki joh aylab gado boʻldum sanga.Gʻussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,To Navoiydek asiru benavo boʻldum sanga. Orazin yopqach koʻzimdinOrazin yopqach koʻzumdin sochilur har lahza yosh,Oʻylakim paydo boʻlur yulduz, nihon boʻlgʻach quyosh.Qut bir bodomu yerim goʻshan mehrob edi,Gʻorati din etti nogah bir baloliq koʻzu qosh.Bu damodam ohim ifsho aylar ul oy ishqini,Subhnung bot-bot dami andogʻki aylar mehr fosh.Boʻsae qilmas muruvvat, asru qattiqdur labing,Desam ogʻzi ichra aytur laʼl ham bor navʼ tosh.Novaking koʻnglimga kirgach jon talashmoq bu ekin,Kim qilur paykonini koʻnglum bila jonim talosh.Umri jovid istasang fard oʻlki, boʻston Xizridur,Sarvkim daʼb ayladi ozodaliq birla maosh.Qoshi ollinda Navoiy bersa jon, ayb etmangiz,Gar budur mehrob, bir-bir qoʻygusidir barcha bosh. Oʻn sakkiz yosh hayratlariOʻn sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,Ne ajab, chun sarvinozim oʻn sakkiz yoshindadur.Desa boʻlgʻaykim, yana ham oʻn sakkiz yil husni bor,Oʻn sakkiz yoshina muncha fitnakim boshinadur.Oʻn sakkiz yil dema, yuz sakson yil oʻlsa, uldurur,Husn shohi, ul balolarkim, koʻzu qoshinadur.Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki, bor,Barchasi ezid taolo sun`i naqqoshinadur.Tan anga siymu ichina tosh muzmar koʻnglidin,Aqlgʻa yuz hayrat, ul oyning ichu toshinadur.May ketur, ey mugʻki, yuz hayrat aro qolmish Masih,Bul ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur.To Navoiy toʻkti ul oy furqatidin bahri ashk,Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoshindadur. IstadimQon yutub umri jahon ahlida bir yor istadim,Lekin ul kamrak topildi, garchi bisyor istadim.Kimga kim jonim fido aylab sogʻindim dam-badam,Ermas erdi yorliqda chun vafodor istadim.Bilmadim olam elida yoʻqturur mutlaq vafo,Vahki, umri ulcha yoʻqtur sogʻinib yor istadim.Ulki, topilmas bashar jinsida vah gʻaflat koʻrung,Kim pari xaylida men devonai zor istadim.Sirri ishqimni koʻngul koʻz birla fosh etmak ne tong,Qalbu tardomanni men chun sohib asror istadim.Shayx birla xonaqahdin chun yorugʻluq topmadim,Dayr piri xizmatigʻa koʻyi xammor istadim.Ey Navoiy, chun rafiqi topmadim, bu gʻussadin,Oʻzni bekaslik balosigʻa giriftor istadim. Meni men istagan kishiMeni men istagan oʻz suhbatiga arjumand etmas,Meni istar kishining suhbatin koʻnglum pisand etmas.Ne bahra topqamen andinki, mendin istagay bahra,Chu ulkim bahrai andin tilarmen bahramand etmas.Netay huru pari bazminki, qatlim yo hayotimgʻa,Ayon ul zahr chashm aylab nihon, bu noʻshxand etmas.Kerakmas oy ila kun shaklikim, husnu malohatdin,Ichim ul chok-chok etmas, tanim ul band-band etmas.Kerak oʻz chobuki majnunvashi qotil shiorimkim,Buzugʻ koʻnglumdin oʻzga yerga javloni samand etmas.Koʻngul uz charx zolidin, firibin yemakim, oxirAjal sarrishtasidin oʻzga boʻynunggʻa kamand etmas.Ul oy oʻtlugʻ yuzin ochsa, Navoiy tegmasun deb koʻz,Muhabbat tuxmidin oʻzga ul oʻt uzra sipand etmas.RuboiylarGʻurbatda gʻarib shodmon boʻlmas emish,El anga shafiqu mehribon boʻlmas emish.Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa,Bulbulgʻa tikondek oshyon boʻlmas emish. * * *Zohid, senga — hur, manga — jonona kerak,Jannat — sanga boʻlsun, manga — mayxona kerak.Mayxona aro soqiyu paymona kerak,Paymona necha boʻlsa toʻla, yona kerak. * * *Jondin seni koʻp sevarmen, ey umri aziz,Sondin seni koʻp sevarmen, ey umri aziz.Har neniki sevmak ondin ortuq boʻlmas,Ondin seni koʻp sevarmen, ey umri aziz. * * *Gar oshiq esang mehru vafo qilma havas,Dard istayu dafʼigʻa davo qilma havas.Hijronu visol mutlaqo qilma havas,Dildoringdan gʻayri rizo qilma havas. * * *Jonimdagi «jim» ikki dolinggʻa fido,Andin soʻng «alif» toza niholinggʻa fido,»Nun»i dogʻi anbarin hilolinggʻa fido,Qolgʻon iki nuqta ikki xolinggʻa fido. * * *Koʻz birla qoshing yaxshi, qabogʻing yaxshi,Yuz birla soʻzing yaxshi, dudogʻing yaxshi.Eng birla menging yaxshi, saqoqing yaxshi,Bir-bir ne deyin boshtin-ayogʻing yaxshi.Dunyo tan olgan mutafakkirNavoiy ijodi nafaqat Oʻzbekistonda, balki Yevropa, okeanorti mamlakatlarida ham yuksak qiziqish bilan oʻrganiladi. Shu sabab, adabiyotshunoslik fanidan mustaqil “Navoiyshunoslik” fani vujudga keldi, desak mubolagʻa boʻlmaydi. Navoiy ijodi u yashab oʻtgan davrdayoq mukammal oʻrganila boshlagan va hamon oʻrganilmoqda. Uning ijodi va hayotiga bagʻishlab butun dunyoda minglab ilmiy ishlar, maqolalar, traktatlar, asarlar, filmlar, spektakllar, badiiy asarlar yaratilgan. Jumladan, oʻzbek adabiyotida yozuvchi Oybekning “Navoiy” romani, (bu roman bilan Oybek oʻzbek adabiyotida tarixiy shaxslar haqida badiiy asar yaratish anʼanasiga asos soladi) Mirkarim Osimning turkum hikoyalari mashhur. Yevropada Navoiy asarlariga qiziqish katta. Bu borada koʻplab sharqshunos olimlarning ishlari misol boʻla oladi. Chunki, uning asarlari shunchaki badiiy xayolot mahsuli boʻlib qolmasdan, sharq xalqlari tarixi va falsafasini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega.Alisher Navoiy asarlaridagi uslub, yoʻnalishlar keyinchalik adabiyotda koʻplab oqimlar paydo boʻlishiga sabab boʻladi. Buyuk sharqshunos olim Armeniy Vamberi Navoiy haqida: “hammaga maʼlum va mashhur buyuk oʻzbek shoiri” deya eʼtirof etgan. Yana bir buyuk mutafakkir, shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur Navoiy haqida “Boburnoma” asarida: “Alisherbek naziri yoʻq kishi edi. Turkiy til bila to sheʼr aytubturlar, hech kim oncha koʻp va xoʻb aytqon emas”deya toʻxtalib oʻtgan.Har yili 9 fevral — Navoiy tavallud topgan kun respublika boʻylab keng miqyosda nishonlanadi.Oʻzbekistonning har bir burchagida Navoiy nomi bilan nomlangan maskanlar va manzillar bor. Jumladan: bir viloyat (Navoiy viloyati), shahar, (Navoiy shahri), oliy oʻquv yurti (Alisher Navoiy nomidagi oʻzbek tili va adabiyoti instituti), Oʻzbekiston milliy kutubxonasi, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi, Adabiyot muzeyi, Toshkentdagi Katta akademik opera va balet teatri, Sanʼat saroyi, Toshkentdagi metro bekati, oʻnlab koʻchalar va jamoa xoʻjaliklariga Alisher Navoiy nomi berilgan. Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti hamda talabalar uchun davlat stipendiyasi ham mavjud.Respublika hududlaridan tashqari Alisher Navoiy haykallari dunyoning Moskva, Minsk, Vashington, Tokio, Boku, Dushanbe, Seul kabi shaharlarida oʻrnatilgan.

2019

Yangiliklar

uz_UZ

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e5/0c/0c/21761440_0:465:2048:2001_1920x0_80_0_0_8bb6cee06553acaec0b4e6d999d7069f.jpg

alisher navoiy hayoti va ijodi navoiy asarlari sheʼrlari gʻazallari ruboiylari alisher navoiy haqida maʼlumot alisher navoiy insho referat maʼruza xamsa navoiy ibratlari qachon tugʻilgan alisher navoiy hayoti va ijodi navoiy asarlari sheʼrlari g‘azallari ruboiylari alisher navoiy haqida maʼlumot alisher navoiy insho referat maʼruza xamsa navoiy ibratlari qachon tug‘ilgan

Hayot yoʻli

Shoir ijodiyoti

“Xamsa” haqida qisqacha

Davlat va jamoat arbobi

Alisher Navoiy hikmatlaridan

Navoiy gʻazal va ruboiylaridan namunalar

Dunyo tan olgan mutafakkir

Alisher Navoiyning ota tomondan bobosi Amir Temurning Umar Shayx ismli o‘g‘li bilan ko‘kaldosh (emikdosh) bo‘lib, keyinchalik Umar Shayx va Shohruxning xizmatida bo‘lgan. Otasi G‘iyosiddin Bahodir esa Abulqosim Boburning yaqinlaridan; mamlakatni idora etishda ishtirok etgan. Onasi (ismi noma’lum) Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi.

Alisher Navoiyning bolaligi Shohrux hukmronligining so‘nggi yillariga to‘g‘ri kelgan. U temuriyzodalar, xususan bo‘lajak podshoh Husayn Boyqaro bilan birga tarbiyalangan. 4 yoshida maktabga borib, tez savod chiqarib, turkiy va forsiy tildagi she’rlarni o‘qib, yod ola boshlagan. O‘zbek tili bilan bir qatorda forsiy tilni ham mukammal egallagan. 1447 yil 12 martda mamlakat podshohi Shohrux vafot etgach, taxtga da’vogarlar orasida o‘zaro kurash boshlanadi. Urush-janjallar ko‘p kishilarni Xurosondan turli tomonga ko‘chib ketishga majbur etdi. Alisher Navoiylar oilasi o‘z tinchligini ko‘zlab, Iroqqa ko‘chishdi (1449). Taf shahrida Alisher mashhur «Zafarnoma» tarixiy asari muallifi, shoir Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Bu uchrashuv bolada yorqin taassurot qoldiradi. G‘iyosiddin Bahodir oilasi Hirotga, qariyb ikki yil muddat o‘tgach, qaytadi. Abulqosim Bobur G‘iyosiddin Bahodirni Sabzavor shahriga hokim qilib tayinladi. Alisher Navoiy Hirotda qolib o‘qishni davom ettirdi.каякинг, водные лыжи и прочие моторизованные виды водного спорта. Ко вторым — не менее популярные горные лыжи и равнинные лыжные прогулки, велотуры и столь любимый юным поколением маунтинбайк, всевозможные способы покорения горных вершин — скалолазание, альпинизм, восхождение на ледники и т. п., конные прогулки, неизменную рыбалку и охоту, наконец, доступный всем «палаточный» туризм и уж совсем банальные бег трусцой и катание на роликах.

Tarjimai hol

Alisher Navoiy (1441-1501) — buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi. To‘liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. Navoiy tahallusi ostida chig‘atoy (eki o‘zbek tili) hamda forsiyda (fors tilidagi asarlarida) ijod qilgan. G‘arbda chig‘atoy adabiyoti hisoblanmish o‘zbek adabiyotining eng yirik namoyondasi. Umuman olganda, butun turkiy xalqlari orasida u kabi yirik shaxs yo‘qdir.

Navoiy yoshligidan Xurosonning (Transoksaniya) bo‘lajak hukmdori Husayn Boyqaro bilan (1469-1506) do‘st bo‘lgan. 10-12 yoshidan she’rlar yozishni boshlagan. Navoiyning zamondoshi bo‘lmish tarixchi Xondamir (1473(76) -1534) qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra, mashhur o‘zbek shoiri Lutfiy (1369-1465) qarigan chog‘larida bolakay Navoiy bilan ko‘rishadi va uning she’riy iqtidorini yuqori baholaydi.

Hayoti davomida Navoiy  musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo‘ladi, o‘z davrining taniqli shaxslari bilan ko‘rishadi. O‘zining she’riy mahoratini oshiradi. 1464-1465 yillar Navoiy ijodining shinavandalari uning ilk she’riy to‘plamini (devonlari) tayyorlashadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, o’sha davrlardayoq Navoiy mashhur shoir bo‘lib ulgurgan. 1469 yilgacha temuriylar o‘rtasidagi o‘zaro ichki nizolar tufayli Navoiy o‘zining ona shahri Hirotdan uzoqda yashashga majbur bo‘lgan.

1469 yil temuriy Husayn Boyqaro Hirotni egallaydi va Xuroson hukmdori bo‘ladi. Shu vaqtdan e’tiboran, Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi. U mamlakatning siyosiy hayotida faol ishtirok etadi. Shu yili Xuroson hukmdori Navoiyni davlat muhrdori etib tayinlaydi, 1472 yil vazir bo‘ladi. Egallagan mansabi orqali u mamlakatning madaniy va ilmiy taraqqiyotida katta yordam ko‘rsatadi. Katta mulk egasiga aylanadi.

1480 yil Hirot shahrida va boshqa viloyatlarda o‘z hisobidan bir nechta madrasa, 40 ta rabot (yo‘lovchilar uchun bekat), 17 ta masjid, 10 ta so‘fiylar turarjoyi (xonaqoh), 9 ta hammom, 9 ta ko‘prik va boshqalarni qurdiradi. Biroq, saroy amaldorlariga Navoiyning bu kabi faoliyati yoqmaydi va turli fitnalar orqali Husayn Boyqaro bilan munosabatlarini buzishadi.

Shunday qilib, Navoiy egallab turgan mansabidan ozod etilib, 1487 yil Astrobod shahriga hukmdor sifatida yuboriladi. Bu yerda u ikki yil xizmat qiladi. Mazkur muddat nihoyasiga yetgachgina, X. Boyqaro unga Hirotga qaytib, hokimiyatda mansabga ega bo‘lishiga ruhsat beradi. Lekin Navoiy bu taklifni rad etadi. Rad javobiga qaramay, Boyqaro sultonning yaqin kishisi lavozimini (“mukarrabi xazrati sultani”) taklif etadi. Bunday lavozimda Navoiy barcha davlat ishlari bilan bog‘liq ishlarda qaror qabul qilish huquqiga ega edi.

Shu vaqtdan Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi va u ko‘proq ijod bilan shug‘ullanadi. U yaratgan asarlarining katta qismi aynan shu davrga tegishli. Navoiy temuriylarning so‘nggi hukmronlik yillarida (1370-1506) yashab ijod qilgan. Shuning uchun uning asarlarida jamoat ruhi, davrga xos muhim muammolar ustundir. 1490-1501 yillar Navoiy eng nafis, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlarini yaratgan.

Alisher Navoiyning ijodi ulkan. Olti dostonining hajmi 60 000 ga yaqin misrani tashkil etadi. 1483-1485 yillar Navoiy o‘z ichiga besh dostonni olgan “Hamsa” asarini yaratgan: “Hayrat ul-Abror” (“Yaxshi kishilariing hayratlanishi”), “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”).

Navoiyning “Hamsa”si mazkur janrda yaratilgan turkiy tildagi birinchi asar hisoblanadi. U — turkiy tilida ham bu kabi yirik ko‘lamdagi asar yaratilishi mumkinligini isbotlab berdi. Haqiqatan ham, Navoiy chig‘atoy tilida (eski o‘zbek tili) ham fors-tojik adabiyoti bilan bir darajada turuvchi asar yaratish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Va u o‘zining besh hazinasi orqali buning uddasidan chiqqan.

Navoiy musulmon Sharqining, deyarli barcha janrlarida o‘z qalamini sinab ko‘radi va o‘z ovozi, o‘z uslubi borligini ko‘rsata oladi. Sharq adabiyotida “Layli va Majnun” mavzusida 120 dan ziyod doston yaratilgan. Navoiy ham shaxsiy yondashuvi ila ushbu mavzuda doston yozadi. Dostonda Layli va Majnun o‘rtasidagi sevgi bayon qilinadi. O‘z ifodasida Navoiy odamiylik va so‘fiylik sevgisini sharhlashga harakat qilgan. O‘zining so‘fiylik qarashlarini Navoiy, shuningdek, “Farxod va Shirin”, “Hayrat ul-Abror” dostonlarida ham ifodalagan. Uning dostonlarida so‘fiylik mavzusi umumfalsafiy darajaga ko‘tarilgan.

Mazkur dostonlarda, bir vaqtning o’zida shoirning insonparvarlik dunyo qarashlari orqali dunyoning dolzarb muammolari qo‘yiladi. “Hamsa”dagi boshqa ikki dostonida — “Sab’ai sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”) hukmdor bilan bog‘liq muammolar (Qayumov A. Saddi Iskandariy. Toshkent, 1980 yil, o‘zbek tilida) yetakchi o‘ringa chiqadi.

Ma’lum bo‘lishicha, Navoiy temuriylar saroyiga yaqin bo‘lib, do‘sti va podshoh Husayn Boyqaroga ta’sir ko‘rsata olgan. Shu sababli, Navoiy bu dostonlarida H. Boyqaroga qaratilgan g‘oyalarni ifodalab o‘tgan: dunyoning va shoh taxtining o‘zgaruvchanligi; hukmdorning o‘z xalqi oldidagi majburiyatlari… Hamsanafislik an’analariga nisbatan, Navoiy o‘zining ijtimoiy va siyosiy qat’iyati va o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Abd ar-Rahmon Jomiy (1414-1492) Navoiyning “Hamsa”sini o‘qib, unga juda yuqori baho bergan.

O‘zining ijtimoiy va badiiy mohiyatiga binoan, Navoiyning “Hamsa”si O‘rta Osiyoda yuqori o‘ringa ega bo‘lgan. U ko‘p marotaba qayta ko‘chirilgan. Hozirgi kunda “Hamsa” yoki uning dostonlarining katta ro‘yhati mavjud. Birgina Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti fondining o‘zida XV-XX asrlarda qayta ko‘chirilgan 166 ta qo‘lyozma bo‘lib, ular to‘liq “Hamsa” asari yoki uning alohida dostonlarini tashkil etadi. Shulardan 84 tasi to‘liq doston  ko‘rinishidadir. Navoiy “Hamsa”sining miqdori va keng tarqalishi uni O‘rta Osiyo intellektual hayotida alohida o‘rin egallaganligini ko‘rsatadi.

Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo‘shgan; ilm, fan, san’at rivojiga homiylik qilgan№ tinchlik va totuvlik doimo hukmron surishiga doim harakat qilgan.Navoiy forsiy tilida yozilgan o‘z she’rlarini “Devoni Foniy” nomi ostida jamlagan. U fors shoirlari bilan ham bellashmoqchi bo‘lgan. To‘plam shaklida chiqarilgan g‘azallarini o‘zini hisoblasak, ular 3150 donani tashkil etadi. Navoiy yozgan she’rlarining miqdoriga ko‘ra peshqadam, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuningdek, Navoiy fors tilidagi qasidalarini jamlab, “Sittai zaruriya” (“Olti zaruriyat”) va “Fusuli arbaa” (“Yilning to‘rt fasli”) nomli ikki to‘plam yaratadi.

Navoiy o‘z she’riyati orqali o‘zbek (chig‘atoy) adabiyotini yangi darajaga olib chiqdi. Navoiyning nazmi mavzusining kengligi hamda janrining xilma-xilligi bo‘yicha undan oldingi o‘zbek adabiyotini ortda qoldiradi. U nazmda dostonlardagi kabi dunyoviy va diniy, so‘fiylikning dolzarb masalalarini ifoda qilgan. Navoiyning diniy asarlari ham nashr qilingan: “Arbain” (“Qirq ruboiy”), “Munadjat” (“Allohga iltijo”).

So‘fiy prozaik asari “Nasaim al-muhabbat” (“Muhabbat shabadasi”)ning to‘liqroq matni nashr qilingan bo‘lib, unda 750 ta so‘fiy shayhlar haqida ma’lumot keltirilgan. Navoiy ilmiy asarlar ham yaratgan. Ular qatoriga fors va turkiy tillar qiyosi keltirilgan asarlarni kiritish mumkin: “Muhokamat al-lug‘atayn” (“Ikki til bahsi”); aruz nazariyasiga oid (she’r yozish hajmi) — “Mezon al-avzan” (“Hajm mezoni”), muammo janri nazariyasiga oid — (jumboq) “Mufradat”.

Bundan tashqari, u tarixiy mavzularda risolalar yaratgan: “Tarixi muluki Adjam” (“Eron shohlari tarixi”), “Tarixi anbiya va xukama” (“Payg‘ambarlar va donolar tarixi”). Badiiy maktublarini “Munshaat” to‘plamiga jamlagan. Uning shoh asarlari: Abd Ar-Rahmon Jomiy hayoti haqida — “Xamsat al-mutaxayyirin”, 1494, “Xalati Sayyid Xasan Ardasher” (“Sayyid Xasan Ardasher hayoti”), “Xalati Pahlavon Muhammad” (“Pahlavon Muhammad hayoti”)lardan iborat.

Alisher Navoiyning so‘nggi asari “Mahbub ul-qulub” (1500). Unda shoirning so‘nggi ijtimoiy va siyosiy qarashlari yoritilgan.

Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo‘shgan; ilm, fan, san’at rivojiga homiylik qilgan; tinchlik va totuvlik hukmron surishiga doim harakat qilgan.

Ko‘rib turganimizdek, Navoiy merosi mavzu va janrlari bo‘yicha turlidir. Uning asarlari XV asrdan hozirgi kungacha o‘zbek adabiyoti rivoji uchun xizmat qilib kelmoqda. Asrlar davomida uning asarlari taqlid va ilhom manbai bo‘lib hisoblanib kelgan.

Alisher Navoiy 1441-yilning 9-fevralida Hirotda, G’iyosiddin Kichkina xonadonida dunyoga kelgan. Uning otasi Temuriylar saroyida e’tiborli shaxslardan bo’lgan. Onasi esa amirzoda Shayx Abusaid Changning qizi bo’lgan.
          Alisher saroy muhitida yashagani uchun alohida tarbiya va nazorat ostida o’sdi. Kichkinaligidanoq she’r va musiqaga ishqi tushgan. Olim-u fozillar davrasida ulg’aydi.

1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, taxt uchun kurashlar boshlanib ketadi. Alisherlar oilasi esa bu davrda Iroqqa yo’l oladi. Yo’lda, Taft shahrida Navoiy o’z davrining mashhur tarixchish Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi.

1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o’tiradi va notinchliklar ham bosiladi. Alisherning otasi G’iyosiddin Muhammad esa Sabzavorga hokim etib tayinlanadi. Alisher o’qishni davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she’riyat bilan oshno qilib qo`yadi. U Sa’diy Sheroziyning «Guliston» va «Bo’ston», Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarlarini kuchli ishtiyoq bilan o’qib chiqadi.

«Mantiq ut-tayr» asari Navoiyga bir umrlik hamroh bo’lib qoladi. Keyinchalik u «Lison ut-tayr» nomli asarini yozdi.

1453-yilda G`iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, keyin Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh do’st — Husayn va Alisher yana birga bo’ldilar. Bu yillar ham Navoiy uchun ilm olish bilan o’tdi. U shu munosabat bilan 50 ming bayt, 100 ming misrani yod olganini aytib o`tgan.

She’rga mehr Alisherni ijodga undadi. U turkiy va forsiyda she’rlar bita boshladi. U turkiydagi she’rlariga «Navoiy», forsiydagi she’rlariga esa «Foniy» taxallusini qo’llardi.

1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Xuroson taxtiga Abusaid Mirzo o’tirdi. Husayn Boyqaro esa taxt uchun kurashlarga kirishib ketdi. Bu paytda Navoiy Mashhad madrasalarida bilimini oshirish bilan band edi. Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Lekin bi yerda uni qiyinchiliklar kutib turar edi. Sababi, Abusaid Mirzo Abulqosim Bobur yaqinlaridan hisoblangan Alisherning tog’alari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylarni qatl etgan bo’lib, Alisherning mol-mulki ham davlat hisobiga musodara etilgan edi. Shuning uchun u shaharda uzoq qola olmadi.

Bu davrda Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad va Sayyid Hasan Ardasher kabi do’stlarining ko’magiga tayanadi.

Abdurahmon Jomiyni Navoiy «Nuran Maxdum» deb e’zozlagan. U kishi o’zini siyosatdan uzoq tutar edi. Hatto shahar tashqarisida Sa’diddin Qoshg’ariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shayx, Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy olib, o’sha yerda yashar edi.

Alisher do’stlari Pahlavon Muhammad va Sayyid Hasan Ardasherlar haqida kitob ham yozgan. U Pahlavon Muhammadni «shams ul-millat» (millat quyoshi) deb atagan bo`lsa, Sayyid Hasan Ardasherni esa «bu faqir turk va sart orasida ondin tamomroq (mukammalroq) kishini ko`rmaydurmen» deb ta`riflagan.

Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning Samarqandga kelishi to`g`risida ham turlicha qarashlar mavjud. Tarixchi Xondamir uni o`qish maqsadida kelgan deb aytadi. To`g`ri, u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazlulloh Abullays qo`lida o`qidi. Zahiriddin Muhammad Bobur esa uning Samarqandga kelishi sababini Abusaid surgun gilishi bilan bog`laydi. Chunki Abusaidning Alisherga nisbatan munosabati yomon edi.

Alisher Samarqandda dastlab moliyaviy qiyinchiliklar ichida yashadi. Keyinchalik shahar hokimi Ahmad Hojibek unga rag`bat va homiylik qila boshladi.

Navoiy shu yillarda shoir sifatida shuhrat topa boshladi. 1465-1466-yillarda uning muxlislari she`rlarini to`plab, «Devon» tuzdilar. Bu kitob bugungi kunda «Ilk devon» nomi bilan mashhurdir.

1468-yilda Abusaid Mirzo Eronni egallash uchun bo`lgan jangda halok bo`ladi va taxtga Husayn Boyqaro o`tiradi. U do`stiga maktub yo`llab, uni Hirotga chaqiradi. Alisher Hirotga qaytib, Ramazon hayiti kunlarida do`stiga «Hiloliya» qasidasini taqdim etadi. 

Husayn Boyqaro Alisherni davlat ishlariga jalb etib, unga muhrdorlik vazifasini topshiradi. Alisher 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472—1476-yillarda esa vazir bo`lib ishladi. 1487-1488-yillarda esa Astrobod hokimi bo`lgan. Alisher vazir bo`lib ishlagan kezlarida «amiri kabir» («ulug` amir»), «amir ul-muqarrab» (podshohga eng yaqin amir) kabi unvonlarga ega bo`ldi. 1480-1500-yillar mobaynida o`z mablag`lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yo`lovchilar to`xtab o`tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko`prik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga “muqarrabi hazrati sultoniy” (“sulton hazratlarining eng yaqin kishisi”) degan unvonni beradi. Unga ko`ra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. Alisher Navoiy tarjimayi holi o`z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. Lirik merosi.

Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she`rlarini yig`ib, “Ilk devon” (1464-1465) tuzgan edilar, birinchi devoni “Badoye` ul-bidoya” (“Go`zallikning boshlanishi”) asarini shohning taklifiga ko`ra 1472-1476-yillarda kitob qildi. Ikkinchi devoni “Navodiru-n-nihoya” (“Nodirliklar nihoyasi”)ni 1476-1483-yillarda yozib tugatgan. 1481-1482-yillarda «Vaqfiya» asarini yozadi. Bu asari bilan u vaqf qonun-qoidalarini tartibga solishni ko`zlagan edi.

1483-1485-yillar mobaynida esa beshta dostondan iborat «Xamsa»ni yozib tugatdi. U ish kunlari hisobida 54 ming misradan iborat asarni olti oy ichida yozgan edi. Bu asar turkiy tildagi birinchi «Xamsa»dir. Navoiyni «Xamsa» yozishga undagan va unga bu ishda oq fotiha bergan ustozi va do`sti Abdurahmon Jomiy shunday yozadi: «Bu qalamga falakdin ofarinlar yog`ilsin. Bu qalam forsiy til egalariga, forscha nazm durlarini terguvchilarga rahm qildi: u ham shu forsiy tilda yozganida, boshqalarda so`z aytishga majol qolmasdi. Uning mo`jizali she`ri oldida Nizomiy kim-u, Xisrav kim bo`lardi?!»

1480-1490-yillar Navoiy ijodi uchun nihoyatda samarali keladi. U shu yillar davomida ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. 1488-yilda yaratilgan «Tarixi mulki Ajam» («Ajam shohlari tarixi») shulardan biri edi. Bu asar «Muhokamat ul-lug`atayn» asarida «Zubdat ut-tavotix» (Tarixlar qaymog`i) deb ham ataladi.

 Navoiyning «Tarixi anbiyo va hukamo» (Anbiyolar va hokimlar tarixi), «Siroj ul-muslimin» (Musulmonlik nuri) asarlari ibrat va pand mazmunida yozilgandir.

Navoiyning yaqin do`stlari va ustozlari Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492) va Pahlavon Muhammad (1493) birin-ketin vafot etishadi. Navoiy ularga bag`ishlab «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Pahlavon Muhammad» asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo`lib, ular shoirning ulug` zamondoshlari haqidagi memuar-xotiralaridan tashkil topgandir.

1491-yilda shoir muammo janrida yozilgan «Risolayi muammo» (ikkinchi nomi «Mufradot») asarini yozadi. Bu asar bilan Navoiy o`zbek tilida muammo janrida yozgan ilk shoir bo`ldi.

«Xazoyin ul-maoniy»ga uning 52 muammosi kiritilgan. Forsiyda yozilgan muammolarini esa 500 ta chamalaydilar. Shoir muammoni tuzish va yechish qoidalarini o`z ichiga olgan ushbu asarini forsiyda yozgan. Hadislar asosidagi 40 ruboiyni o`z ichiga olgan «Arbain», mashhur hazrat Alining «Nasr ul-laoliy» asarining she`riy tarjimasi, 266 ta ruboiydan tashkil topgan «Nazm ul-javohir» asarlari ham shu yillarda yaratilgan.

Navoiyning 1490-yillardagi eng katta asari, shubhasiz, «Xazoyin ul-maoniy»dir. 1492-1498-yillarda tartib qilingan bu asar to`rt qismli devondir. Bu devonga shoirning turkiyda yozilgan deyarli barcha lirik she`rlari kiritilgandir. U devonni tabiat fasllariga qarab to`rtga bo`ldi va har biriga shunga ko`ra nom berdi. Uning birinchi qismi «G`aroyib us-sig`ar» (Yoshlik g`aroyibotlari), ikkinchi qismi «Navodir ush-shabob» (Yigitlik nodirliklari), uchinchi qismi «Badoye` ul-vasat» (O`rta yosh badialari) va nihoyat to`rtinchi qismi «Favoyid ul-kibar» (Keksalik foydalari) deb nomlanadi.

Navoiy forsiy va arab tillarini ham mukammal bilgan. Va bu tillarda ham she`r yozish qobiliyatiga ega edi. Uning fors tilida bitilgan «Devoni Foniy» asarida uchrab turadigan arabiy matnlar bunga isbot bo`la oladi.

Navoiy turli sohalardan xabardor kishi edi. U o`q otish haqida «Risolayi tir andoxtan», lug`atshunoslik borasida esa «Sab`atu abhur» (Yetti dengiz) asarlarini yozib qoldirgan. Navoiy adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasi borasida ham asarlar yozgan. Bular jumlasiga «Risolayi muammo» asarini keltirish mumkin. 1490-yillarda yaratilgan «Majolis un-nafois» (Nafis majlislar) asari esa o`zbek tazkirachiligining ilk namunasidir. «Mezon ul-avzon» (Vaznlar o`lchovi) asarini yozib, o`zbek aruz she`rining bir necha asrlik tajribasini umumlashtirdi.

Navoiy she`riyatining mavzular doirasi keng, janrlar ko`lami (16) xilma-xil. G`azallari “oshiqona, orifona, rindona” (Shayxzoda) sifatlar bilan o`rganiladi. G`azallarida insoniy muhabbat ilohiy ishq bilan uyg`un holda ulug`lanib, “majoz — haqiqat ko`prigi” aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy she`riyatidagi zohiriy ma`no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham o`rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasida Navoiy qalamiga mansub 24 asarning 254 qo`lyozmasi saqlanadi, undan ko`pchiligi devonlarning nusxalari. Navoiy devonlari prof. H.Sulaymon tomonidan yig`ilib, tasnif etilgan. “Ilk devon” Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) saqlanadi. “Navodiru-n-nihoya” O`R FA ShI (inv.1995) dagi nusxalari nihoyatda nodir bo`lib, ular Navoiy davrida Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abdujamil kotib (1487-88) tomonidan ko`chirilgan.

Navoiy asarlari haqida «Xamsa» Alisher Navoiy ijodining yuksak cho`qqisi “Xamsa” asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan bo`lib, turkiy tilda to`liq “Xamsa” yaratdi va turkiy tilda shunday ko`lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi.

“Xamsa” tarkibiga “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab`ai sayyor”, “Saddi Iskandariy” kabi dostonlar kiradi.

“Hayrat ul-abror”da hamd, munojot, na`t, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga bo`lgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ma`rifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtayi nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yo`lida ulusdan o`ta olmaganini anglatish bilan o`zining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi.

“Farhod va Shirin”da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki o`sha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqtiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali o`zining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy an`analari yangilangan bo`lsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining o`zak muammolarini hal etishda asosiy o`rin tutdi va bu yo`nalishda Ahmad Rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi.

“Layli va Majnun” dostonida arab ertaklari orqali ma`lum syujet o`zining tugal shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun ma`naviy zamin bo`ldi. “Xamsa” tarkibidagi “Sab`ai sayyor” va “Saddi Iskandariy”da shohlik bilan bog`liq masalalarni birinchi o`ringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik an`anasida o`zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. “Xamsa”ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414-1492) yuqori baho berdi.

O`RFA ShI qo`lyozmalar fondida 15-20 asrlarda ko`chirilgan 166 qo`lyozma saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan.
Navoiy devonidan sahifa Tasavvufiy asarlari Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan bo`lsa-da, maxsus “Lison ut-tayr” dostoni (1499)da, “Nasoyim ul-muhabbat” manqabasi” (1495-96)da, “Tarixi anbiyo va hukamo”(1485-88), “Arbain”, “Munojot” singari asarlarida aks etgan.

“Lison ut-tayr”da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan.
O`zbekiston mustaqillikka erishganidan so`ng Navoiy asarlarini diniy va so`fiylik jihatidan o`rganish kengaydi, ular obyektiv va ilmiy bahosini olmoqda. “Arbain”, “Munojot” kabi asarlari chop etildi. Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazaroti-l-quds” tazkirasini tarjima qilib va to`ldirib, so`z yuritilgan 618 ta shayxlar sonini 770 taga yetkazdi.

Nasriy asarlari Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta`limiy va ilmiy-falsafiy yo`nalishdadir.

“Mahbub ul-qulub” (1500-01) Navoiyning so`nggi yirik asari bo`lib, unda ulug` mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, to`plagan boy tajribasi o`z yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda “Soriun-nosning af`ol va ahvolining kayfiyati” (1), axloqiy muammolar (2), “mutafarriqa favoyid va amsol surati” (3) masalalari ifodalangan.

“Xamsatu-l-mutahayyirin” (“Besh hayrat”, 1494) asarida ustozi va do`sti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” (1488-89), “Holoti Rahlavon Muhammad” (1493) asarlari manoqib-holot yo`nalishida bo`lib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.

“Munshaot” (1498-99) Navoiyning maktublari to`plami (jami 88 ta xat) bo`lib, ular sog`inchlik xatlari, navro`z tabriklari, ta`ziyanomalar, siyosiy o`gitlar, sulhnomalar va boshqa yo`nalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan.

Ilmiy-filologik merosi “Majolis un-nafois” (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo`lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma`lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo`lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, to`rtinchi, beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi ma`lumotlar jamlangan. Asar Faxriy Hirotiy (1521-22), Muhammad Qazviniy (1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan.

Navoiy “Muhokamat ul-lug`atayn” asarini o`z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususiyatlari bilan qiyoslashga bag`ishladi. Jonli xalq tilida qo`llanilgan ko`plab so`zlarni asarga kiritib, adabiy tilda qo`llanilishiga sababchi bo`ldi. O`zigacha ishlatilgan so`zlarning yangi ma`no qatlamlarini ochdi. O`zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg`ariydan so`ng ilmiy asosga soldi. O`zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo`ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e`tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.

Aruz nazariyasiga bag`ishlangan “Mezon ul-avzon” (1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og`zaki she`riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o`rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk she`riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To`qqizta yangi vazn va she`riy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.

Tarix va iqtisodga oid asarlari “Tarixi mulki Ajam” (“Ajam shohlari tarixi”, 1488) qisqa tarix bo`lib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan “Tarixi Tabariy”, “Shohnoma” asarlarini mantiqan to`ldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so`nggi vakili Yazdi Shahriyorgacha bo`lgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.

“Tarixi anbiyo va hukamo” (“Payg`ambarlar va hakimlar tarixi”, 1485-1498) asarining birinchi bo`limida “Qissasu-l-anbiyo”lar an`analarini davom ettirib, Odam alayhissalomdan Nuh, Iso, Muso, Ya`qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg`ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni Hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning “Hukamo zikrida” deb nomlangan ikkinchi bo`limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog`urs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.

“Vaqfiya” (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablag`i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo`nalishda madrasa va xonaqohlarda o`rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o`z ixtiyoridagi mablag`lar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog`larni sanab o`tdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o`rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.

Arab va fors tillaridagi asarlari Alisher Navoiy fors tilida yozgan she`rlari asosida “Devoni Foniy” tuzilgan bo`lib, uning muqaddimasida “Sittai zaruriya” (“Olti zarurat”) va “Fusuli arbaa” (“To`rt fasl”) forsiy qasidalari majmualari berilgan.

“Sittai zaruriya” to`plamidagi qasidalar “Ruhul-quds” (“Muqaddas ruh”), “Ayn ul-hayot” (“Hayot chashmasi”), “Tuhfat ul-afkor” (“Fikrlar tuhfasi”), “Qut ul-qulub” (“Qalbdar g`izosi”), “Minhoj un-najot” (“Qutulish yo`li”), “Nasim ul-xuld” (“Jannat nasimi”) kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan.

“Fusuli arbaa”da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so`ng “Bahor”, “Saraton”, “Xazon” (“Kuz”) va “Day” (“Qish”) vasflari keladi. Muammo janri qoidalariga bag`ishlangan “Mufradot” (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz she`riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammo va uning boshqa janrlar — ruboiy, qit`a, tuyuq, ayrim hollarda, g`azal bilan munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini o`rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi.

Navoiyning arab tilida “Sab`at ul-abhur” (“Yetti dengiz”) nomli diniy-tasavvufiy ruhda lug`at xarakteridagi asar yozgani ma`lum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada o`rganilmagan.

Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma`naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o`rin oldi. Mustaqil O`zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O`zbekiston Davlat mukofoti, O`RFA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, O`zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma`rifiy muassasalar, jamoa xo`jaliklari ulug` shoir nomi bilan ataladi.

1441 yil 9 fevralda Xorazm davlati poytaxti Hirot shahrida o’g’li Alisher («Navoiy» deb nomlangan taxallusi taxallusi, ya’ni «ohangli» degan ma’noni anglatadi), u keyinroq olib borilgan padishah Giyasiddin Kichkining oilasida tug’ildi. Herat o’zining madaniy an’analari bilan mashhur edi. XV asrda Timur avlodlari bilan shaharning madaniyati yuksak cho’qqiga yetdi. Ayniqsa, shaharning quruvchilari va ajoyib kutubxonasi mashhur edi. Sudning yaqin qarindoshlari Navoiyning oilasi Heratning eng madaniy odami edi. Kelajak shoirning amakisi Abu Said yaxshi she’rlar yozgan, yana bir amakisi Muhammad Ali esa taniqli musiqachi va xattot sifatida tanilgan. Alisher yoshligidan Temuriylar oilalari farzandlari bilan tarbiyalangan. ayniqsa, Xuroson davlatining boshlig’i, shuningdek, shoir, san’at ustasi bo’lgan Sulton Husayn bilan do’stona munosabatda bo’ldi.

В 1441 г., 9 февраля, в столице Хорасанского государства Герате в семье сановника падишаха Гиясиддина Кичкинэ родился мальчик, которого назвали Алишер (свой поэтический псевдоним «Навои», что значит «мелодичный», он взял позже). Герат издавна славился своими культурными традициями; при потомках Тимура, в XV столетии, культура города достигла высокого расцвета. Особой славой пользовались строители города и его замечательная библиотека. Семья Навои, близкая ко двору, была одной из самых культурных в Герате. Дядя будущего поэта, Абу Саид, писал неплохие стихи, а другой дядя, Мухаммад Али, славился как незаурядный музыкант и каллиграф. С юных лет Алишер воспитывался вместе с детьми тимуридских семей; он особенно дружил с султаном Хусейном, впоследствии главой Хорасанского государства, тоже поэтом, покровителем искусств.

Bu maqola oʻzbek va boshqa turkiy xalqlarning shoiri Alisher Navoiy haqidadir. Navoiy soʻzining boshqa maʼnolari uchun mana bu sahifaga oʻting.

Alisher Navoiy chigʻ. علیشیر نوایی
Alisher Navoiy miniatyurada, 16-asr boshlari
Tavalludi	9-fevral 1441-yil Hirot, Temuriylar imperiyasi
Vafoti	3-yanvar 1501-yil (59 yoshda) Hirot, Temuriylar imperiyasi
Fuqaroligi	Temuriylar imperiyasi va Greater Khorasan
Kasbi	Davlat arbobi, faylasuf, shoir, yozuvchi

Alisher Navoiy (9-fevral 1441-yil — 3-yanvar 1501-yil) — ulugʻ oʻzbek va boshqa turkiy xalqlarning shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi boʻlgan.^[1][2][3] Gʻarbda chigʻatoy adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda „nizomi millati va din“ (din va millatning nizomi) unvoni bilan ulugʻlanadi.

Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan.
Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan.

Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480-1500-yillar mobaynida oʻz mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yoʻlovchilar toʻxtab oʻtish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 koʻprik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“ („sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.

Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.

Hayoti

Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning oʻgli Shohruh Mirzo shohligi davrida Hirotda tugʻildi. Zamondoshlari uning haqida koʻpincha „Nizomiddin Mir Alisher“ deb yozadilar. ‘Nizomiddin»-din—diyonat nizomi degani boʻlib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ — amir demakdir. Uning otasi Gʻiyosiddin Muhammad (uni Gʻiyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar saroyining amaldorlaridan, xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi amirzoda Shayh Abusaid Changning qizi boʻlgan, ismi maʼlum emas. Alisherning bobosi Temurning oʻgʻli Umarshayx bilan emikdosh (koʻkaldosh) boʻlgan ekan.

Buyuk shoir oʻz asarlarida bu qutlugʻ dargohga yaqinligidan iftixor etishini bayon qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida uchraydi. Bu tabarruk zot toʻgʻrisidagi baʼzi maʼlumotlarni esa uning zamondoshlari oʻz kitoblarida beradilar.

Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda oʻsdi. Kichiklik chogʻidan sheʼr va musiqaga ishqi tushdi. Olimu fozillar davrasida boʻldi. Uch-toʻrt yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvorning bir sheʼrini yod aytib, mehmonlarni hayratga soldi. Bir yildan soʻng uni maktabga berdilar. U boʻlajak sulton Husayn Bayqaro bilan birga oʻqidi. Uning zehni va iqtidori haqidagi gaplar esa el orasida tarqalib bordi.

1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar oʻrtasida taxt uchun kurash boshlanadi. Hirot notinch boʻlib qoladi. Alisherlar oilasi Iroqqa yoʻl oladi. Yoʻlda, Taft shahrida Alisher zamonasining mashhur tarixchisi, „Zafarnoma“ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashdi.

Alisher xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan bogʻliq shunday bir hikoyani keltiradi: Karvon Yazd choʻli bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulov ustida hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yoʻldan chiqib, boʻlajak shoir egardan tushib qoladi, uyqu zoʻrlik qilib, uygʻonmaydi. Horigan ot ham egasi yonidan ketmay, toʻxtab qoladi.

Alisher tong otib, quyosh qiziganda uygʻonadi. Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida hech kim yoʻq. Yolgʻiz otigina yovshan ildizlarini chimtib turibdi. Oʻn yoshli bola oʻzini qoʻlga oladi. Otini minib, zehn bilan yoʻlni topib ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa qorayib koʻrinadi. U suv toʻla mesh ekan, Ollohga shukuronalar aytib, Alisher yoʻlini davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, oʻgʻilllarini yoʻqligini biladilar va mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim koʻp yurmay, Alisherga duch keladi. Alisherni, goʻyo u qayta tugʻilganday, quvonch bilan kutib oladilar.

1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga oʻtiradi, notinchliklar bosiladi. Gʻiyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa oʻqishini davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni sheʼriyat, adabiyot olamiga olib kirdi. Boʻlajag shoir Saʼdiy Sheroziyning „Guliston“. „Boʻston“, asarlarini, Farididdin Attorning „Mantiq ut-tayr“(„Qush mantigʻi“)ni soʻngsiz ishtiyoq bilan oʻqidi. Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur mazmuni Alisherning oʻy-xayolini tamom egallab oldi:
Bir kuni qushlar jam boʻlibdi. Har xil: toʻti, qumri, tovus, bulbul va hokazo. Oʻrtaga hudhud (sassiqpopishak) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, oʻzini taʼrifu tavsif etibdi. Soʻng u hammani olam podshosi Semrugʻni izlashga undabdi. Qushlar uni surishtira boshlabdilar. „Zotini, sifatini, sifatini ayt, bizga nishon ber!“ — deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Semurgʻ bir kecha dunyoni aylanib, uchib yurar edi. Nogoh yoʻli Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, mamlakat nurga gʻaeq boʻldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh boʻlganlar aqlu shuurini yoʻqotdilar. Chin mulki esa hashamat(ulugʻvorlikka) chulgʻandi.
Qushlar zavq-u shavq bilan yoʻlga tushadilar. Biroq bu zavq-shavq uzoq davom etmaydi. Qushlar eʼtiroz bildirib, uzr aytib, oʻzlarini chetga ola boshlaydi. Hudhud har biriga javob aytadi. Semrugʻga yetishish baxti oldida bu dunyoning tashvishlari hechligini isbot etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, hikoyalari qushlarga yangi bir kuch bagʻishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, yoʻlga tushadilar. Hudhud buy oʻlning ishq yoʻli ekanligi, unga kirgan odam Shayx Sanʼon singari oʻzligidan kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan jozibali hikoyalar: Nihoyat, qushlar yeti vodiyni bosib oʻtadilar va oʻzlarining Semurgʻ ekanligini anglab yetadilar.

„Mantiq ut-tayr“ xayoli Alisherga bir umr hamroh boʻldi. Umrining soʻngida esa „Lison ut-tayr“(„Qush tili“) nomi bilan kitob yozdi. Boʻlajag shoir yana Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib oʻqir edi.

1453-yilda Alisherning otasi Gʻiyosiddin Mauhammad vafot etadi. Alisher Abulqosim Bobur hizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, soʻng Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh doʻst — Husayn va Alisher yana birga boʻldilar. Bir munosabat bilan u 50 ming bayt, 100 ming misra sheʼr yod olganini aytdi. Sheʼr shunchaki nutq oʻstirish emas, maʼrifat, taffakur mashqi ham edi. Navoiy 15 yoshlarida oʻz sheʼrlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini tordi. Xondamirning yozishicha, sheʼrlari bilan endigina tanilib kela boshlagan Alisher oʻz davrining dongdor shoiri Mavlono Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono undan sheʼr oʻqishni iltimos qiladi. Alisher oʻzining:
Orazin yopgʻoch, koʻzimdin sochilur har lahza yosh,
Boʻylakim, paydo boʻlur yulduz nihon boʻlgʻoch quyosh.
matlaʼi bilan boshlanadigan gʻazalini oʻqiydi. Sheʼrdan hayratga tushgan keksa shoir bunday deydi: „Valloh, agar muyassar boʻlsa edi, oʻzumning forsiy va turkey tillarda aytgan oʻn-oʻn ikki ming baytimni shu gʻazalga almashtirardim va buni oʻzimning katta yutugʻim deb hisoblar edim“. Bu turkiy (oʻzbek) sheʼriyatiga juda katta isteʼdod kirib kelayotganidan nishona edi.

Yigitlik yillari

1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat tepasiga Abusaid Mirzo keldi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga shoʻngʻib ketdi.

Navoiy esa Mashhad madrasalarida oʻqishni davom ettirdi. Doʻstlar orttirdi. Keksa shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher bilan bir bayt muhokamasi ustida tanishib qoldi. Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Biroq poytaxda uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni yaqin kishilarini taʼqib va tayziq ostiga olgan, jumladan, togʻalari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali Gʻaribiylarni oldinma-keyin qatl ettirgan edi. Ular isteʼdodli shoirlar edi. Alisherning ota mulki musodara qilingan, hatto yashab turgani boshpana ham qolmagandi. U shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning ijodi barq urgan payti edi. Abdurahmon Jomiyadek zamonasining alloma adibi bilan yaqindan tanishib, saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy — „Mahmud Nuran“ deb eʼzozlagan bu mashhur shoir va olim oʻzini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar tashqarisidagi Saʼdiddin Koshgʻariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shyx, Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy qilib, oʻsha yerda yashar edi.

Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan sheʼriy maktubi bor. U „Masnaviy“ nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy“ning birinchi devoniga kiritilgan. Mutaxasisslar uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga joʻnash oldidan yozgan maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan xayrlashmoqchi boʻlgan, lekin uni topmagan. Soʻng ushbu maktubni yozib qoldirgan. Maktub Alisherning safar oldidagi kechinmalari va oʻz otasidek yaqin koʻrgan Sayyid Hasan Ardasherning sifatlarini taʼrif etish bilan boshlanadi. Vatan va doʻstlarni tashlab ketish ogʻir. Xayrlashmay ketish undan ham ogʻir. U ulugʻ doʻstiga ketishi sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson soʻz bilan ulugʻdir, „falak jismining joni“-soʻz, ayqisa „nazm“ (sheʼr), deydi shoir. Va oʻzida sheʼr yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki, agar Firdavsiy oʻz „Shohnoma“sini 30 yilda yozgan boʻlsa, u oʻshanday asarni 30 oyda yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan „Xamsa“si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa notinch, odamlarda vafo yoʻq. Insoniylik qolmagan zulm avjida. Hatto tasali beruvchi kishi ham yoʻq. Ketaman, desang etagindan tutadigan umr yoʻldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan doʻsting boʻlmasa.

Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu shaharga kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir, oʻqish uchun keldi, deydi. Toʻgʻri u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh Abullays qoʻlida oʻqidi. Zahiriddin Bobur uni Abusaid surgun qildi deydi. Bunda ham asos bor. Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar hokimi Ahmad Hojibek ragʻbat va hoiylik koʻrsatadi. Nihoyat, Samarqand oʻz goʻzalligi bilan ham Navoiyni maftun etadi. Shoi uni „firdavsmonand“(jannatmisol) deb ataydi va unga hech qachon „gardi fano“ oʻltirmasligini — zavolikka yuz tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. 1465-1466-yillarda uning muxlislari sheʼrlarini toʻplab, „devon“ tuzadilar. Bu kitob bugun „Ilk devon“ nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxrida Eronni eggalash uchun boʻlgan jangda Abusaid halok boʻladi. Husayn Bayqaro 1469-yilning boshida Hiroti qoʻlga oladi va Samarqandga xat yoʻllab, Navoiyni oʻz yoniga chaqiradi. Husayn Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi. Muhrdor qilib tayinlaydi.

Davlat va jamoat arbobi

Alisher Navoiy 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472-1476-yillarda vazir boʻlib ishlaydi. 1487-1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni oʻziga gʻoyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni nihoyatda qadrlar edi. Toʻgʻri, Bayqaro va Navoiy oʻrtasiga uchinchi kishi aralashgan, sovuqchilik tushgan paytlar ham boʻldi. Lekin oʻz davrining ikki atoqli arbobi hamkorligi juda koʻp sinovlardan muvaffaqiyat bilan oʻtib, avlodlarga oʻrnak boʻldi. Husayn Bayqaro saltanatining daslabki yillarida juda notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u taxtga chiqqan yilning oʻzida Abusaid Mirzoning oʻgʻli Yodgor Muhammad taxt daʼvosi bilan qoʻzgʻaldi. Husayn Bayqaro unga qarshi qoʻshin tortadi va gʻalaba qozonadi.

1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh koʻtaradi. Husayn Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qoʻshin bilan yana yoʻlga tushadi. Xuddi shu payt Hirotda qoʻzgʻolon boʻlganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni unga katta vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, xalqni tinchlantiradi. Shunday toʻqnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qoʻli baland kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qoʻshiladilar. Mojarolarni tinchlantirish maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga hiyonat qilib, u safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba oʻqitadi. Yurt bir muddat Yodgor Mirzo qoʻliga oʻtadi. Bu hol Husayn Bayqaroga qattiq taʼsir etadi. Tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida turadi, tassali beradi. Oʻsha 1470-yilning oʻzida payt poylab, Navoiyning maslahati bilan Murgʻob daryosi boʻylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib keladi va BogʻI Zogʻonda maishatdan charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni qoʻlga oladi. Shundan keyingina Xurosonda maʼlum muddat tinchlik, osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod kishisi edi. U tabiatan buyuruqvozlikdan va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda taxayyulga moyil, gʻoyat noziktaʼb bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha yuksak boʻlmasin uning uchun zil-zambil yuk boʻlib, Husayn Bayqaroga boʻlgan ixlos va muhabbatigina uni isteʼfo berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u sadoqat bilan xizmat qildi. `Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan koʻplab gʻalayonu qon toʻkishlarni oldini oldi, urushlarni yarashga aylantirdi.

Uning bu fazilati, ayniqsa, 1472-1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol namoyon boʻldi. Husayn Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatida tayanib ish koʻrdi. Uni, qarshiligiga qaramasdan, yuqori martabalarga tayinladi, 1472-yilda esa „amir“(vazir)likka qoʻydi. Buyuk shoir „amiri kabir“ (ulugʻ amir), „amirul muqarrab“ (podshoga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf boʻldi. Uning vazirlik yillari Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat gullab, yashnagan davr boʻldi. Ulugʻ amir oʻzi bosh boʻlib, suvsiz yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi, yangi kanallar qazdirdi. Eski binolarni taʼmir qildirib, yangilarini qurdirdi. Qanchadan-qancha madrasalar, xonahoqlar soldirdi.

Ijod ogʻushida

Alisher Navoiy sheʼrni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik martabasida turib ham sheʼr yozishni toʻxtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga ragʻbat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning oʻzi unga rahnamolik qildi. Ulugʻ shoirning ilk sheʼriy devonini muxlislari tuzgan boʻlsalar, birinchi devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472-1476-yillarda shohning amri va istagiga koʻra oʻzi kitob qildi. 1485-1486-yillarda ikkinchi devon — „Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481-1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarfu xarajatini taʼmin qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul — asror“(„Sirlar xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti goʻzal“), „Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253-1325) javob qildi. U oʻz dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“, „Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand boʻldilar. Oʻz xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi.

Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning oʻz kuchi va imkoniyatlariga ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda oʻz „Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zoʻr olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoyeʼ ul-vaqoe“sidan: «Shoh Navoiyga: „Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan koʻpdan hal boʻlmay keladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi boʻlishini koʻpdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi.

Alisher esa har gal: „Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap boʻldi! Aslida — biz muridmiz, siz — hammasiga pirsiz“, der edi.
Endi Sulton Husayn Alisherdan soʻradi: — Pir nima-yu, murid nima?

Alisher javob berdi:

• Pirning tilagi — muridning tilagi boʻlishi kerak.
• Shunda Sulton Husayn oʻzining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov, chopagʻon edi.

Sulton Husayn aytdi:

• Siz pir, men murid boʻladigan boʻlsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman.

Alisher noiloj otga minishga majbur boʻladi. Ot gʻoyat asov boʻlib, shohdan boshqani oʻziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyogʻini uzangiga qoʻyishi bilan ot tipirchilay boshladi, Sulton Husayn otiga oʻshqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi. Alisher egariga oʻtirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan koʻtarib oldilar. Tarihda bunday hol koʻrilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi. 1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr boʻldi. Shoir „Xamsa“ dan keyin koʻp oʻtmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan „Tarixi mulki ajam“ („Ajam shohlar tarixi“) shularning biri edi. Bu asar „Muhokamat ul-lugʻatayn“da „Zubdat ut-tavoxir“(„Tarixlar qaymogʻi“) deb ham ataladi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin doʻstlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bagʻishlab „Holoti Sayyid Hasan Ardasher“, „Xamsat ul-mutahayyirin“, „Holoti Pahlavon Muhammad“ asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy boʻlib, shoirning bu ulugʻ zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bagʻishlangan „Risolayi muammo“ (ikkinchi nomi „Mufradot“) risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan boʻlsa — da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy oʻzbek tilida muammo yozgan ilk oʻzbek shoirlaridan boʻldi. „Xazoyin ul-maoniy“ga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri „Xazoin ul maoniy“ („Maʼnolar xazinasi“)ni tuzish boʻldi. 1492-1498-yillarda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan sheʼriy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli barcha lirik sheʼrlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha boʻlgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini „Gʻaroyib us-sigʻar“(„Yoshlik gʻaroyibotlari“) deb atadi.

Hayotining soʻnggi yillari

1490-yillarning boshidagi ogʻir yoʻqotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad bilan ustozi Jomiydan judo boʻlish Navoiyga qattiq taʼsir etdi. Buning ustiga saroyda Xadichbegim Nizomulmulk bilan mulk va mansab ishtiyoqida yangi-yangi fitnalar toʻqiydi. Shu fitnalar natijalaridan biri pok qalbli barcha kishilarni larzaga solib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirib qoʻyadi. Bu-Moʻmin Mirzoning oʻz bobosi farmoni bilan qatl qilinishi edi. 1489-yilda Navoiy Hirotga qaytgach oʻrniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlagan edi. Bu orada Balxda Darveshali qoʻzgʻoloni boshlanadi. Husayn Bayqaro Navoiyni olib, Balxga joʻnaydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abusaidning oʻgʻli Sulton Mahmud Husayn Bayqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, oʻgʻli Badiuzzamonni olib Hirotga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasaruffiga beradi. Badiuzzamon oʻgʻli — 13 yoshli Moʻmin Mirzoni Astrobodda qoldirib Balxga keladi. Xadichbegim Nizomulkmulk bilan birgalikda Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Husayn Bayqaro va Badiuzzamon oʻrtasidagi munosabat yomonlashadi. Badiuzzamon Moʻmin Mirzoga Muzaffar Mirzoni shaharga kiritmaslikka buyuruq beradi. Shoh tezda Navoiyni Balxga yuboradi. Navoiy ota va oʻgʻil orasiga tushib, ularni yarashtiradi. Biroq huddi shu paytda Husayn Bayqaroning Badiuzzamonni qoʻlga tushirish va qamoqqa olish haqidagi Balxga, shahar qutloviga yoʻllagan yashirin farmoni maʼlum boʻlib qoladi. Yarash yana urushga aylanadi.

Navoiy voqeani bunday izga kirib ketganidan qattiq iztirob chekadi va umidsiz orqaga qaytadi. Ota-oʻgʻil urushida Badiuzzamon yengiladi. Moʻmin Mirzoni Muzaffar Mirzo asir oladi. 1499-yilda Marvda Husayn Bayqaroning yana bir oʻgʻli Abulmuhsin otasiga qarshi bosh koʻtaradi. Shoh oʻz qoʻshini bilan Marvga otlanadi. Bu paytlarda Navoiy hajga boorish orzusida edi. Mirxondning xabar berishicha, Abulmuhsin otasi bilan sulh tuzish uchun Alisherning podshoh nomidan vakil boʻlib kelishini shart qilib qoʻyadi. Navoiyga tez chopar yuboriladi. Chopar shoirga yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda shoirning hajni keyinga qoldirib, texda Marvga yetib kelishi iltimos qilingan edi. Alisher Mashhad ulugʻlari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchiligi uchun Alisherning hajga borishidan kechishini soʻraydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-oʻgʻillarni yarashtirib, Hirotga qaytadi.

1498-yilda Alisher Navoiy „Majolis un–nafois“ni qayta koʻzdan kechirib, toʻldirdi. Shoirlar adadni 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbida muhirlanib kelgan „Mantiq ut–tayr“ ga javob yozadi. „Lison ut-tayr“ Navoiy ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. Buyuk shoir 1498-1499-yillarda xatlarini toʻplab, „Munshaot“ tuzdi. Unda 88 ta xat jamlangan boʻlib, ularning aksariyati shoirning shoh va shahzodalarga yoʻllangan. Shoirning 1500-yilning oxirlarida yozib tugatgan „Mahbub ul–qulub“ asari uning eng soʻnggi asari boʻlib qoldi. Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etadi. Butun xalq — shohda gadogacha, olimdan choʻpongacha, shoirdan dehqongacha ulugʻ farzandining oʻlimiga qaygʻu va iztirob bilan motam tutadi.

„Xamsa“

Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi „Xamsa“ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq „Xamsa“ yaratdi va turkiy tilda shunday koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. Ushbu toʻplamni Nizomiy Ganjaviyning „Panj Ganj“ („Besh xazina“) asariga havas sifatida yozilganligini oʻquvchilarga anglatmoq maqsadida „Xamsa“ning kirish qismida:

„Emas oson bu maydon ichra turmoq,

Nizomiy panjasigʻa panja urmoq.“

deya taʼkid etadi.

„Xamsa“ tarkibiga „Hayrat ul-abror“, „Farhod va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Sabʼai sayyor“, „Saddi Iskandariy“ kabi dostonlar kiradi.

«Hayratul-abror»da hamd, munojot, naʼt, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga boʻlgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, maʼrifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yoʻlida ulusdan oʻta olmaganini anglatish bilan oʻzining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi.

„Farhod va Shirin“da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki oʻsha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali oʻzining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy anʼanalari yangilangan boʻlsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining oʻzak muammolarini hal etishda asosiy oʻrin tutdi va bu yoʻnalishda Ahmad rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi.

„Layli va Majnun“ dostonida arab ertaklari orqali maʼlum syujet oʻzining tugal shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun maʼnaviy zamin boʻldi. „Xamsa“ tarkibidagi „Sabʼai sayyor“ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan bogʻliq masalalarni birinchi oʻringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik anʼanasida oʻzining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. „Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi.

OʻR FA ShI qoʻlyozmalar fondida 15-20 asrlarda koʻchirilgan 166 qoʻlyozma saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan.

„Xamsa“ haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari, Y.Ekman, E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels, Konrad, B.Jirmunskiy, A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Koʻprulu, A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari H. Arasli, G. Aliev; oʻzbek olimlari Fitrat, I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, Sodir Erkinov, S.Nazrullaeva, A.Abdugʻafurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari maʼlum.

OʻzMUda „Xamsa“ni tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev, A.Erkinov, D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.

Tasavvufiy asarlari

Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singigan boʻlsa-da, maxsus «Lison ut-tayr» dostoni(1499)da, «Nasoyim ul-muhabbat» (1495-96)da, «Tarixi anbiyo va hukamo»(1485-8), „Arbain“, „Munojot“ singari asarlarida aks etgan.

«Lison ut-tayr»da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Navoiy asarlarini diniy va soʻfiylik jihatidan oʻrganish kengaydi, ular obʼektiv va ilmiy bahosini olmoqda. „Arbain“, „Munojot“ kabi asarlari chop etildi. Jomiyning „Nafahotul-uns min hazarotil-quds“ tazkirasini tarjima qilib va toʻldirib, soʻz yuritilgan 618ta shayxlar sonini 770 taga yetkazdi.

Nasriy asarlari

Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy yoʻnalishdadir.

«Mahbub ul-qulub»(1500-1501) Navoiyning soʻnggi yirik asari boʻlib, unda ulugʻ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toʻplagan boy tajribasi oʻz yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda „Soriun-nosning afʼol va ahvolining kayfiyati“ (1), axloqiy muammolar (2), „mutafarriqa favoyid va amsol surati“ (3) masalalari ifodalangan.

„Xamsatul-mutahayyirin“(„Besh hayrat“,1494) asarida ustozi va doʻsti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.

„Holoti Sayyid Hasan Ardasher“ (1488-89), „Holoti Rahlavon Muhammad“(1493) asarlari manoqib-holot yoʻnalishida boʻlib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.

„Munshaot“ (1498-1499) Navoiyning maktublari toʻplami (jami 88 ta xat) boʻlib, ular sogʻinchlik xatlari, navroʻz tabriklari, taʼziyanomalar, siyosiy oʻgitlar, sulhnomalar va boshqa yoʻnalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan.

Ilmiy-filologik merosi

„Majolisun-nafois“ (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira boʻlib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida maʼlumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot boʻlmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, toʻrtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi maʼlumotlar jamlangan. Asar Fahriy Hirotiy(1521-22), Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan.

Navoiy „Muhokamatul-lugʻatayn“ asarini oʻz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bagʻishladi. Jonli xalq tilida qoʻllanilgan koʻplab soʻzlarni asarga kiritib, adabiy tilda qoʻllanilishiga sababchi boʻldi. Oʻzigacha ishlatilgan soʻzlarni yangi maʼno qatlamlarini ochdi. oʻzbek va boshqa turkiy xalqlarning tili grammatikasini Mahmud Koshgʻariydan soʻng ilmiy asosga soldi. oʻzbek va boshqa turkiy xalqlarning tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi boʻldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va eʼtiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.

Aruz nazariyasiga bagʻishlangan „Mezonul-avzon“(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va ogʻzaki sheʼriyati namunalarining vazn xususiyatlarini oʻrgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk sheʼriyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. Toʻqqizta yangi vazn va sheʼriy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.

Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish 20 asrning 20-yillaridan yoʻlga qoʻyildi. Bu yoʻnalishda Fitrat, Oybek, A.Saʼdiy, O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari eʼtiborli.

Tarix va iqtisodga oid asarlari

„Tarixi muluki Ajam“ („Ajam shohlari tarixi“,1488) qisqa tarix boʻlib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan „Tarixi Tabariy“, „Shohnoma“ asarlarini mantiqan toʻldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻlgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.

„Tarixi anbiyo va hukamo“ („Paygʻambarlar va hakimlar tarixi“, 1485—1498) asarining birinchi boʻlimida „Qissasul-anbiyo“lar anʼanalarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Yaʼqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi paygʻambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning „Hukamo zikrida“ deb nomlangan ikkinchi boʻlimida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishogʻurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.

„Vaqfiya“ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy oʻz ixtiyoridagi mablagʻlar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini oʻrganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.

Tarix va iqtisodiy yoʻnalishdagi asarlari N.Veselovskiy, Yakubovskiy, Ya.Gʻulomov, V.Zohidov, B.Ahmedov kabi olimlar tomonidan oʻrganilgan.

Arab va fors tillaridagi asarlari.
Alisher Navoiy fors tilida yozgan sheʼrlari asosida „Devoni Foniy“ tuzilgan boʻlib, uning muqaddimasida „Sittai zaruriya“ („Olti zarurat“) va „Fusuli arbaa“ („Toʻrt fasl“) forsiy qasidalari majmualari berilgan.
„Sittai zaruriya“ toʻplamidagi qasidalar „Ruhul-quds“ („Muqaddas ruh“), „Aynul-hayot“ („Hayot chashmasi“), „Tuhfatul-afkor“ („Fikrlar tuhfasi“), „Qutul-qulub“ („Qalbdar gʻizosi“), „Minhojun-najot“ („Qutilish yoʻli“), „Nasimul-xuld“ („Jannat nasimi“) kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan.
„Fusuli arbaa“da Sulton Husayn Boyqaro madhidan soʻng „Bahor“, „Saraton“, „Xazon“ („Kuz“) va „Day“ („Qish“) vasfidan iborat.
Muammo janri qoidalariga bagʻishlangan „Mufradot“ (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz sheʼriyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammo va uni ifodalangan janrlar ruboiy, qitʼa, tuyuq, ayrim hollarda gʻazal munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini oʻrgatish barobarida 121 ta misol keltirdi.
Navoiyning arab tilida „Sabʼatul-abhur“ („Yetti dengiz“) nomli diniy-tasavvufiy ruhda lugʻat xarakteridagi asar yozgani maʼlum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada oʻrganilmagan. Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltaeva tomonidan oʻrganilgan.
Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat maʼnaviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam oʻrin oldi. Mustaqil Oʻzbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, Oʻzbekiston Davlat mukofoti, Oʻzbekiston Respublikasi FA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, Oʻzbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-maʼrifiy muassasalar, jamoa xoʻjaliklari ulugʻ shoir nomi bilan ataladi.
[Kitobning butun bir ko’rinishi]

Alisher Navoiy oʻz asarlarida oʻzbek sʻozini etnonim sifatida ishlatgan. „Shohu toju xilʼatekim, men tomosha qilgʻali,
Uzbakim boshida qalpoq, egnida shirdogʻi bas“.^[4]

Sheʼrlari

Nashr qilingan asarlari

• Alisher Navoiy. Asarlar. 1-4 jildlar, -T.: 1963-1968;
• Alisher Navoiy. Xazoyinul-maoniy. -T.: 1959-60;
• Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami (20 jildlik), 1-6 jildlar. -T.: 1987-1992;
• Alisher Navoiy. Asarlar. 6-10 jildlar, -T.: 1963-1968.
• Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami (20 jildlik), 7-12 jildlar, Toshkent, 1991-1996;
• Alisher Navoiy. Xamsa (Nashrga tayyorl. R.Shamsiev). -T.: 1960;
• Alisher Navoiy. Farhod va Shirin (nashrga tayyorl., nasriy bayon muallifi Gʻafur Gʻulom). — T.: 1956;
• Alisher Navoiy. Hayratul-abror. Ilmiy-tanqidiy tekst (nashr. P.Shamsiev). -T.: 1970;
• Alisher Navoiy. Lisonut-tayr (nasriy bayon muallifi: Sh.Sharirov). — T.: 1984;
• Alisher Navoiy. Lisonut-tayr. — T.: 1991;
• Alisher Navoiy. Nasoyimul-muhabbat. MAT. 17-jild. -T.: Fan, 2001;
• Alisher Navoiy. Munojot (nashrga tayyorl. S.Gʻanieva). — T.: Sharq, 1991;
• Alisher Navoiy. Mahbubul-qulub. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.13. — T.;1967;
• Alisher Navoiy. Xamsatul-mutahayyirin. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.14. — T.;1967;
• Alisher Navoiy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.14. — T.;1967;
• Alisher Navoiy. Holoti Pahlavon Muhammad. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.14. — T.;1967;
• Alisher Navoiy. Munshaot. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.13. — T.:1967
• Alisher Navoiy. Majolisun-nafois. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.12. -T.: 1966;
• Alisher Navoiy. Muhokamatul-lugʻatayn. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.14. — T.:1967;
• Alisher Navoiy. Mezonul-avzon. Asarlar. Oʻn besh tomlik T.14. — T.:1967;
• Alisher Navoiy. Tarixi muluki Ajam. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.14. — T.:1967;
• Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.15. — T.:1968;
• Alisher Navoiy. Vaqfiya. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.13. -T.: 1967;
• Alisher Navoiy. Devoni Foniy. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.5. 1-2 kitob. — T.:1966;
• Alisher Navoiy. Mufradot. Asarlar. Oʻn besh tomlik. T.15.- T.:1968;

Yana Navoiy haqida

Ulugʻ oʻzbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy temuriylar saltanatiga tegishli Xuroson mulkining markazi — Hirotda tugʻilib, shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi Gʻiyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta uygʻongan Alisher etti yoshidayoq Farididdin Attorning ‘Mantiqut-tayrʼ asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan. Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan.

Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan chiqib ketishga majbur boʻlgan.

Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga ‘muqarrabi hazrati sultoniyʼ (‘sulton hazratlarining eng yaqin kishisiʼ) degan unvonni beradi. Unga koʻra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.

Navoiy ijodi ixlosmandlari uning sheʼrlarini yigʻib, ‘Ilk devonʼ (1464-65) tuzgan edilar, soʻngra ‘Badoyiul-bidoyaʼ (‘Goʻzallikning boshlanishiʼ), ‘Navodirun-nihoyaʼ (‘Nodirliklar nihoyasiʼ) nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq ‘Xazoyinul-maoniyʼ nomli toʻrt devon (1491-1498)ga jamlangan.
Alisher Navoiy ijodining yuksak choʻqqisi ‘Xamsaʼ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan boʻlib, turkiy tilda toʻliq ‘Xamsaʼ yaratdi va turkiy tilda shunday koʻlamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi.
‘Xamsaʼ tarkibiga ‘Hayrat ul-Abrorʼ, ‘Farhod va Shirinʼ, ‘Layli va Majnunʼ, ‘Sabʼai sayyorʼ, ‘Saddi Iskandariyʼ kabi dostonlar kiradi.
Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan boʻlsa-da, maxsus ‘Lisonut-tayrʼ dostoni(1499)da, ‘Nasoyimul-muhabbatʼ manqabasiʼ(1495-96)da, ‘Tarixi anbiyo va hukamoʻ(1485-8), ‘Arbainʼ, ‘Munojotʼ singari asarlarida aks etgan.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Navoiy asarlarini diniy va soʻfiylik jihatidan oʻrganish kengaydi, ular obʼektiv va ilmiy bahosini olmoqda. ‘Arbainʼ, ‘Munojotʼ kabi asarlari chop etildi.

Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-taʼlimiy va ilmiy-falsafiy yoʻnalishdadir.
‘Mahbubul-qulubʼ(1500-01) Navoiyning soʻnggi yirik asari boʻlib, unda ulugʻ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, toʻplagan boy tajribasi oʻz yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda ‘Soriun-nosning afʼol va ahvolining kayfiyatiʼ (1), axloqiy muammolar (2), ‘mutafarriqa favoyid va amsol suratiʼ (3) masalalari ifodalangan.

‘Xamsatul-mutahayyirinʼ(‘Besh hayratʼ,1494) asarida ustozi va doʻsti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.
‘Holoti Sayyid Hasan Ardasherʼ (1488-89), ‘Holoti Rahlavon Muhammadʼ (1493) asarlari manoqib-holot yoʻnalishida boʻlib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.
‘Munshaotʼ (1498-99) Navoiyning maktublari toʻplami (jami 88 ta xat) boʻlib, ular sogʻinchlik xatlari, navroʻz tabriklari, taʼziyanomalar, siyosiy oʻgitlar, sulhnomalar va boshqa yoʻnalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan.
‘Majolisun-nafoisʼ (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira boʻlib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida maʼlumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot boʻlmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, toʻrtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va tiliga tarjima qilingan.

Navoiy ‘Muhokamatul-lugʻataynʼ asarini oʻz zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bagʻishladi. Jonli xalq tilida qoʻllanilgan koʻplab soʻzlarni asarga kiritib, adabiy tilda qoʻllanilishiga sababchi boʻldi. Oʻzigacha ishlatilgan soʻzlarni yangi maʼno qatlamlarini ochdi. Oʻzbek tili grammatikasini Mahmud Koshgʻariydan soʻng ilmiy asosga soldi. Oʻzbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi boʻldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va eʼtiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.
Aruz nazariyasiga bagʻishlangan ‘Mezonul-avzonʼ(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va ogʻzaki sheʼriyati namunalarining vazn xususiyatlarini oʻrgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk sheʼriyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi.

‘Tarixi muluki Ajamʼ (‘Ajam shohlari tarixiʼ,1488) qisqa tarix boʻlib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan ‘Tarixi Tabariyʼ, ‘Shohnomaʼ asarlarini mantiqan toʻldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻl-gan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.
‘Tarixi anbiyo va hukamoʻ (‘Paygʻambarlar va hakimlar tarixiʼ, 1485-1498) asarining birinchi boʻlimida ‘Qissasul-anbiyoʻlar anʼanalarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Yaʼqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi paygʻambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning ‘Hukamo zikridaʼ deb nomlangan ikkinchi boʻlimida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishogʻurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.

‘Vaqfiyaʼ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablagʻi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yoʻnalishda madrasa va xonaqohlarda oʻrnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy oʻz ixtiyoridagi mablagʻlar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bogʻlarni sanab oʻtdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini oʻrganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.

Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat maʼnaviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam oʻrin oldi. Mustaqil Oʻzbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, Oʻzbekiston Davlat mukofoti, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, Oʻzbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-maʼrifiy muassasalar, jamoa xoʻjaliklari ulugʻ shoir nomi bilan ataladi.
2016-yili Alisher Navoiy nomidagi oʻzbek tili va adabiyoti universiteti ochilgan.
—>

Manbalar

Adabiyot

• O.Sharafiddinov. Alisher Navoiy. Kitobda: Tanlangan asarlar.-T.: Fan,1978:
• Ya. Gʻulomov. Alisher Navoiyning davrini oʻrganish haqida. Kitobda: „Ulugʻ oʻzbek shoiri“. -T.:1948;
• Bertels E.E. Navoiy. Opit tvorcheskoy biografii. -M,L.: 1948;
• Oybek. Navoiyning tarjimayi holi. Kitobda: „Navoiy gulshani“. -T.:1967;
• S.Gʻanieva. Alisher Navoiy. -T.:1968;
• V.Abdullaev. Navoiy Samarqandda. -T.: 1968;
• Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: Gʻ. Gʻulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1969;
• V. Zohidov. Ulugʻ shoir ijodining qalbi. -T.: Oʻzbekiston, 1970;
• A.Qayumov. Alisher Navoiy (ajoyib kishilar hayoti). -T.:1976;
• S.Ayniy. Tanlangan ilmiy asarlar. — T.: Fan, 1978;
• Fitrat. Navoyining forsiy shoirligʻi va fors tilidagi asarlari toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000;
• M.Shayxzoda. Gʻazal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972;
• Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek tili va adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
• A.Rustamov. Navoiyning badiiy mahorati. -T.: 1979;
• A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi. -T.: 1961;
• Yo.Ishoqov. Navoiy poetikasi. — T.:1984;
• M.Hakimov. Navoiy asarlari qoʻlyozmalarining tavsifi. — T.: 1983).
• B. Akrom. Fasohat mulkining sohibqironi. -T.:1991;
• Z.Hamidov. Navoiy badiiy sanʼatlari. — T.: Universitet, 2001;
• N.Bozorova. Alisher Navoiy gʻazallarida koʻngil obrazi. -T.: 2002;
• ]]»Insoniyat haqida Navoiyning fikri. — T.: 1919;
• Fitrat. „Farhodu Shirin“ dostoni toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000;
• T.Jalolov. „Xamsa“ talqinlari. -T.: 1962;
• S.Erkinov. Alisher Navoiyning „Farhodu Shirin“i va uning qiyosiy tahlili. — T.: Fan, 1971;
• A.Qayumov. „Xayratul–abror“ talqinlari. — T.: 1972;
• A.Abdugʻafurov. Navoiy ijodida satira. -T.: Fan, 1972;
• A.Qayumov. „Saddi Iskandariy“ haqida -T.: 1975;
• A. Qayumov. „Farhod va Shirin“ sirlari. — T.: 1979;
• „[[Nazrullaeva S. Tema “Leyli i Medjnun“ v literaturax narodov sovetskogo Vostoka. -T.: 1983);
• A.Abdugʻafurov. Buyuk beshlik sirlari. — T.: 1993;
• Alisher Navoiy „Xamsa“sining qoʻlyozmalari katalogi. (tuz. Q.Munirov, M.Hakimov. -T.: 1986).
• S.Hasanov. „Sabʼai sayyor“.
• A.Erkinov. Alisher Navoiy „Xamsa“si talqinining 15-20 asr manbalari. Dokt. diss. -T.: 1998;
• E.E.Bertels. Sufizm i sufiyskaya literatura. -M.:1965;
• Z.Hamidov. Alisher Navoiy „Lisonut–tayr“ asari tilining leksik-stilistik xususiyatlari. Nomz. diss. -T.: 1982;
• I.Haqqulov. Tasavvuf va sheʼriyat. — T.: 1991;
• H.Karomatov. Qurʼon va oʻzbek adabiyoti. -T.: Fan, 1993;
• N.Komilov. Tasavvuf. -T.: 1996;
• I.Haqqulov. Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti. DDA.- T.:1995.
• Sultonmurod Olim. Naqshband va Navoiy. — T.: Oʻqituvchi, 1996;
• R.Vohidov. Navoiy va ilohiyot. — T.: 1997; 9. A.Aʼzamov. Munojotnoma. -Namangan: 1997, -T.: 2001;
• Yo.Ishoqov. Naqshbandiya taʼlimoti va oʻzbek adabiyoti. -T.: 2002;
• A.Rustamov. Alisher Navoiyning „Maxbubul–qulub“ asari grammatik xususiyatlari. Nomz. diss. -T.: 1959;
• Bertels E.E. Navoiy i Djami. -M.: Nauka, 1965;
• Navoiy va adabiy taʼsir masalalari. — T.: Fan, 1968;
• A.Hayitmetov. Adabiyotimiz tarixining oʻz izohlari. „Sharq yulduzi“ jurn. −1971, № 12;
• M.Qodirov. Alisher Navoiy nasrida kelishik shakllari. Nomz. diss. — T.: 1977;
• Jomiy va Navoiy. Toʻplam. -T.: 1981;
• Fitrat. Aruz haqida. -T.: 1936;
• A.Saʼdiy. Adabiyot olimi va tanqidchi sifatida Mir Alisher Navoiy. „Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati“ jurn. 1938. № 11-12;
• Oybek. Navoiyning „Majolisun–nafois“ asari haqida. Kitobda: Asarlar. T.9. -T.: 1974;
• A. Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari.-T.:1959;
• A.K.Borovkov. Alisher Navoiy, kak osnovopolojnik uzbekskogo literaturnogo yazika. V kn. Alisher Navoiy. -M.: 1946;
• A.Usmanov. „Muxokamat al–lugatayn“ Alishera Navoiy. -T.: 1948;
• I.Sulton. „Mezonul–avzon“ va uning kritik teksti. T.: 1940;
• H.Qudratullaev. Navoiyning adabiy-estetik olami. — T.: 1991;
• L.Xalilov. Alisher Navoiy „Tarixi muluki ajam“ asarining tekstologik tadqiqi. Nomz. diss. -T.:1975;
• V.Zohidov. Vaqfiya. „Sharq yulduzi“ jurn. 1974, № ;
• M.Hakimov. Navoiy asarlari qoʻlyozmalarining tavsifi. -T.:1983;
• M.Hakimov. Navoiy asarlarini koʻchirgan xattotlar. -T.: 1991;
• Fitrat. Navoyining forsiy shoirligʻi va fors tilidagi asarlari toʻgʻrisida. Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000;
• M.Shayxzoda. Gʻazal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972;
• Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek tili va adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
• Hamil Sulaymon. Alisher Navoiyning yangi topilgan „Sittai zaruriya“ asari va uning qoʻlyozma manbalari haqida. „Adabiy meros“, -T.: 1968; № 1;
• Mirzoev. Foniy va Hofiz. — Dushanbe: Irfon, 1968;
• Boltaeva. Alisher Navoiyning „Fusuli arbaa“ asarining tahlili. -Samarqand: 2000; Xondamir. Makorimul-axloq (M.Faxriddinov, P.Shamsiev tarj.) -T.: 1967;
• Zaynuddin Mahmud Vosifiy. Badoʻeul-vaqoe (N.Norqulov tarj.) — T:1979;
• Davlatshoh Samarqandiy. Tazkiratush-shuaro. OʻRFAShI, inv.2119;
• Husayn Boyqaro. Devon, risola. -T.: 1968;
• Bobir. Bobirnoma. — T.:1960.
• Zohidov L. Navoiy asarlarida muammo janri.

Havolalar

• Alisher Navoiy OʻzLib kutubxonasida
• Turkiylarning Chauceri ^(ingl.)
• Alisher Navoiy haqida Narod.ru saytida maʼlumot ^{(ingl.) (rus.)}