Адамды? ди?аншысы туралы эссе

лт стазына айналан, мрбойы йыдаы халын Маса боп ызыдап оятуды кздеген, азаа азаты сюд йреткен Ахмет Брсынлыны халы шн еткен ызмет шаш етектен. Ол аын, ол оам айраткер, ол азаты тыш дебиет теоретиг, языковед, аартушы-красным… Ол Алаш кшбасшыларыны бр. Ол аза шн бес рет трмеге тсп: Асыпадар! Артымызда азы бар… деп, соында атылып кете баран асыл бозда. Оны мр жолын, жасаан ызметн блу, баалау бздер шн парыз.

Адамды дианшысы — Аха
Аын Ахмет Брсынлы 1872 жылы 5 ыркйекте останай облысы, Жангелдин ауданына арасты Сарытбек елд мекеннде дниеге келген. кес Брсын Шошалы ет тр, намысты олдан бермейтн, адал азамат болан екен. Руластарына ысым крсеткен Торай уезн бастыы, полковник Яковлевт соыа жыып, 15 жыла Сбрге айдалыпты. кеден трдей айрылу раута Ахметт жан дниесне атты сер етп:
О тип он шмде ой тсрп,
Бтпейтн жрегмде бар бр жарам.
Алданып жегенме оны мытсам,
Боландай жегенмн бр харам,
деген алашы лен шыарады. Патша кмшлгн кес мен туысандарына крсеткен соколыы жанына жазылмастай жара салан ол з мрбаянында: Осы баытсызды мен Торай аласындаы мектепке тсуме себеп болды, — деп жазды. Кшкентайынан зерек, талапты Ахмет алашында 1882-1884 жылдары кз ашы ауыл адамдарынан сауатын ашып, кейн жаын мадаы ауыл мектебн бтред. Сосын Торайдаы ек сыныпты орыс-аза училищеснде блм алып, оны бтрген со Орынбордаы малмдер дайындайтын мектепке оуа тсед. Оны тмамдааннан кейн зн бкл саналы мырында алдына масат етп ойан аза балаларыны сауатын ашу жмысына бар кш-жгерн арнайды. Басадан кем болмас шн бз блмд, бай м кшт болуымыз керек. Блмд болуа оу керек. Бай болуа ксп керек. Кшт болуа брлк керек. Осы керектерд жолында жмыс стеу керек, дейд Аха. ст аартушылытан бастау халын лдытан азаттыа алып шыатын жол екенн жасы тснген ол бастапыда Ахметкерей онысбаев деген байды йнен мектеп ашып, кейннен Аманараай ауылнай мектебнде бр жыла жуы бала оытады. Кп замай останай аласындаы 2 сыныпты орыс-аза мектебне ауысады. Мне, осылай Аханы бралаы кп стазды жмысы басталады. Осыан байланысты Скен Сейфуллин: А. Байтрсынлы арапайым кс емес, оыан кс. Оыандарды арасынан шыан з заманында патша арам улыты атарман-шабармандарыны соколыына, мазаына тскен халыты намысын жыртып, дауысын шыаран кс. зге оыан мырзалар шен здеп жргенде соколыа шыдап, лдыа кнп, йы басан алы азаты лт намысын орап, лтты арын жотаан патша заманында жалыз-а Ахмет ед. азаты ол уаыттаы кейбр оыандары уез, губернатор, соттара кшн сатып, тлмаш болып, кейбр оыандары арларын сатып лыты степ жргенде, Ахмет аза лтына жанын аямай ызметтерн ылды, деп жазса, аынны з ол туралы:
Адамды дианшысы жола шытым,
Кг жо, кгалы жо ыра шытым.
Тымын адамдыты шаштым, ектм,
Клн ктеруге л халыты,  деп жырлайды. Алдына лкен масаттар ойып, соан жетер жолда аянбай ызмет еткен арапайым малм Ахады кейн бкл лтты стазына айналады деген ой сол стте ешкмге де келмеген болар…

АДАМДЫҚ ДИҚАНШЫСЫ
Адамдық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ — қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көгертуге құл халықтың.
Ахмет Байтұрсынұлы

Рухани кеселден кім емдейді?
Отаршылдық. Қазақы ұғымы — «құлдық», «құл болу». Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең; сүйекке таңба, көңілге дақ түсірген қасіретті кезең. Қазақ мемлекеттігінің жаңа тарихындағы Алаш орда үкіметінің рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлын ашындырып, қолына қалам алдырған басты себептердің бірі де бірегейі — туған халқының адам төзгісіз ауыр халі, отаршылдық кеп. Қазақ халқы өзінің тарихында ешкімге отар болып көрмеген екен, 150 жыл орыс отаршылдығының масқара қамытын киді. Оның зардаптары шексіз, тигізген зияны өлшеусіз. Қазақ халқы отаршылдық кезеңде малынан, жанынан айырылды. «Орнында бар оңалар»: мал да өседі, жан да өсер, бірақ бәрінен қиыны — ұлт санасына түскен құлдықтың ауыр қамыты. Құлдық сана! Қазақ «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады» дейді. Денеге кірген кеселден айығудың ұзаққа созылатынын айтып отыр. Ал рухани кеселдің ауыртпашылығын кім өлшепті; кім кесіп — пішіп айта алады? Ешкім айта алмаса керек: рухани кеселдің зардабы дене кеселінен мыңдаған есе ауыр! Дана қазақ «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Отарлау ең алдымен басына ноқта түспеген бұла халықтың ең алдымен миына, санасына, ақыл — ойына жасалады. Миы, санасы, ақыл — ойы отарланбаған халық ешқашан, ешкімге құл болмайды. Отаршылдықты жан — дүниесімен сезінген Абайдың «бастағы ми, қолдағы малға талас қылған» деуі де сондықтан.
Міне, осындай ел басына күн туған, елдің рухы езіліп, намысы тапталған кезеңде елдің қамын ойлап, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылған ерлер тарих сахнасына шығады. Ол ерлер тағы сол талайы ауыр халық ананың құрсағынан жаралады. Осы ауырлықты жан — тәнімен сезінген, «ұйқы беріп, қайғы алған» Ахмет Байтұрсынұлы өзіне — өзі «Адамдық диқаншысы» деп ат қояды. «Көлі жоқ, көгалы жоқ — қор жер» — елдігінен, бүкіл сән — салтанатынан жұрдай болған басыбайлы қоғам, отар ел — Қазақ елі. Бұл ел кезінде айдынды болғаны да, айбарлы болғаны да рас; бірақ қазір бәрін ұмытқан, дұрысы — ұмыттырған. Сол тәубесінен жаңылған, жадынан айырылған қор қоғамға өзінің кезінде кім болғанын есіне түсіру үшін көп еңбек ету керек; оның бойындағы өліп қалған адамшылықтың жасыл дарағын тірілту үшін де «адамдықтың тұқымын шашып, егу» керек. Алайда бұл азапты іске кім шыдайды, қу тандырдай кеуіп қалған топырақты қайта ылғалдандырып, оны тыңайтып, құмнан, тастан, арам шөптен тазартып, ерінбей — жалықпай егіп, суарып өнім алу үшін қаншама төзім, не деген сабыр керек?! Осы міндетін айқын сезінгендіктен де Ахмет Байтұрсынұлы өзін «Адамдық диқаншысы» деп атайды. Ал 1966 жылдың 19 маусымында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында Қамзабек ақсақалдың көп балалы отбасында тағы бір ұл дүниеге келді. Оның атын әке — шешесі ырымдап «Дихан» деп қойды. Оңтүстік — ежелден егіншілікті кәсіп еткен, жері құнарлы, шыбық шаншысаң, өзінен — өзі тал болып шығатын абат мекен. Дихан ата — қазақ мифологиясында «егіннің, егіншілердің пірі, иесі» («Жалын» журналы, 1974, № 3, 147 — б.). Шылаулы есім деген осы болса керек: кім қойса да бұл есім баланың азамат болып қалыптасуына, өмірлік жолын дұрыс таңдауына әсерін тигізгені сөзсіз. Бұл есім қойылғанда баланың болашақта барлық күш — қайратын «халықтың көңілін көгертуге» жұмсайтын «адамдық диқаншысына» айналарын әке — шешесі білді ме, білмеді ме — о жағын тап басып айта алмаймыз, алайда сәби дүние есігін шыр етіп ашқан кезде айтылатын көл — көсір елдің дұғасының қабыл болғаны анық. Дихан Қамзабекұлы өзі құрастырып, алғысөзін жазған «Омбының Алаш дәптері» атты кітапта Жұманұлы Әбділда былай деп жазады:
Шығады асыл — тастан, өнер — жастан,
Тәрбиең тәуір болса әуел бастан.
Мисалы ғылым таппақ сол секілді,
Бұлақтың бітіп жатқан көзін ашқан.
Жігітке талаптанған сол мысалды,
Пайдасын ғылымының жұртқа шашқан.
Жаны ашып, нашарларға қызмет етіп,
Салса егер түзу жолға болса азысқан.
Халық үшін жанын қиып шыққан болса,
Қайырлы әр қадамы болсын басқан.
Көрсетіп тар орында таудай талап,
Құтқарса мұқтажлықтан болса сасқан.
Қазақ қор болар ма еді көп болса егер,
Шаһбазлар осы айтқандай өнері асқан.
Бұл өлең артық — кемі жоқ Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент — мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Дихан Қамзабекұлына арналғандай.

Алаш үшін жан берген
Біздің танысуымыз да қызық. С. Торайғырұлы атындағы Павлодар мемлекеттік университетін танымал қоғам қайраткері, ғалым Е. М. Арын басқарған жылдары тұрақты түрде «Мәшһүр Жүсіп оқуларын» (конференция) өткізетін. Оған Алматы мен Астанадан, облыс орталықтарынан ғалымдар келетін. Ұмытпасам, 2003 жылы Керекуде Жүсекеңнің кезекті оқуы өтті. Сонда мен баяндама жасадым, ара — тұра үлкен ғалымдарға сұрақ қойдым. Ғылыми жиынның үзілісінде бір азамат жаныма жақындап, «сөзің мағыналы шықты» деп бағасын берді де, өзін таныстырды. Астанадан келген ғылым докторы, әдебиетші Дихан Қамзабекұлы екен. Ол кісінің бірінші қойған сұрағы «Қандай тақырыпта докторлық диссертация жазып жүрсің?» болды. Қапелімде не айтарымды білмей, «мен әлі ғылым кандидаты да емеспін…» дедім.
2008 жылы Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінен Астанаға келіп, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің философия кафедрасына аға оқытушы болып жұмысқа қабылдандым. Бірде досым әрі жерлесім, Еуразия университетіне Қарағандыдан менен гөрі сәл ертерек ауысып келген тарих ғылымдарының докторы, профессор Мақсат Алпысбес: «Дихан Қамзабекұлына сәлем беріп шығайық», — деді. Қош, сонымен проректордың алдында отырмыз. Қарапайым, орынтағына мастанбайтын жан екен. Бірден баяғы Керекудегі әңгімені есімізге салды. Көбіне ол кісі емес, біз көсіліп сөйлеп отырмыз. Бір кезде Дәкең неге қорғамай жүргенімді сұрады. Тақырыбым Абайдан екенін, қорғау жолындағы қиындықтарды, жолым ашылмай қойғанын әлім келгенше түсіндіріп жатырмын.
— Осы тұлғаны Алашпен жалғастырып, әдебиет проблемасы тұрғысынан қорғасаң қалай болады? — деп сұрады. Мен қуана — қуана келісімімді бердім. Проректор — профессор зерттеуге ұсынатын тақырыпты нақтылайтынын айтты.
Ғылым, адами байланысымыз осылай басталды. Осы елордадағы ұшырасу ол кісінің маған жетекші болуымен, менің ол кісіге шәкірт болуыммен аяқталды. Қазақта «жақсының алдында жазыларсың, жаманның алдында тарыларсың» деген қанатты сөз бар. Ол кісінің жақсылығы сол емес пе, көрген адамын жатырқамай, «ерді кебенек ішінен таны» дегендей, мені танып, ғылым жолының шытырман асуларын бағындыруға жетелей жөнелді. Ол кісі жәй ғана ғалым емес, өте іскер ұйымдастырушы да болып шықты. Тарпаң жылқыдай, шет қонып, қиыр жайлап, «қорғамасам қорғамайын, менің білетінімді ешкім тартып ала алмайды», «қорғаған адамның бәрі ақылды болып кетпейді» деп астам ойлағансып, өз мінімді өзім жасырып, бойымды билей алмай жүрген мені айналдырған бір — екі жылдың ішінде жөнге келтіріп, қорғатып шығарды. Осының бәрін мен не үшін жазып отырмын? Ол кісіні көпе — көрнеу мақтау үшін бе? Жоқ, олай емес. Бүгінде елдің азаматы, алаштың азаматы болып үлгерген Дихан Қамзабекұлы біздің мақтауымызға еш мұқтаж емес. Қазақта «Жақсының (элита — О. Ж.) жақсылығын айт, нұры тасысын; жаманның (көп, тобыр — О. Ж.) жамандығын айт, құты қашсын» деген керемет қағида бар. Бірақ біз жақсының жақсылығын айту мен мақтаудың ара — жігін ажырата алмай қалған сыңайлымыз. Жақсының жақсылығын айту, сол кісінің саған жасаған қамқорлығын, тигізген пайдасын айту, нақты айтқанда, жақсының жақсылығын (неге жақсы екендігін), жақсы қасиеттерінің көрініс беруін атап айтуымыз керек.
Міне, сол ұстазымыз, ғылыми жетекшіміз, алаштанушы Дихан Қамзабекұлы ердің жасы — елуге толғалы отыр. Ердің жасы — адамның рухының кемеліне келіп, ақылы толысатын жасы. Дихан Қамзабекұлына қуат беріп, оны тура жолдан тайдырмай, ақ жолдан айнытпай келе жатқан нендей күш деп ойландық. Ақыры барлық мәселе адамның жүріп өткен жолы, ұстанған қағидалары, үйренген ұстаздарында екеніне көзіміз жетті. Дихан Қамзабекұлының өмірдегі ұстазы, ғылыми жетекшісі, қазақ әдебиеттану ғылымының ақсақалы, академик Серік Қирабаев екендігі мәлім. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, Дәкеңнің бойындағы білгірлік, кәсібилік (профессионализм), салқын сабыр мен ұстамдылық сынды қасиеттер ұстаздың алдын көргенінен деп топшылаймыз. Ал қу дүниенің иір — шиыр соқпақтарында адасып қалмай, опа — жырасына сүрінбей, асыл мұратына адалдық танытып келе жатқандығы таңдап алған ғылыми тақырыбына байланысты ма деп ойлаймыз.
«Білім — ауыс, ырыс — жұғыс» дегендей, Дихан Қамзабекұлының мәртебесін өсіріп, абыройын асырған бірінші Жаратушы Алла тағала болса, екінші — Алаш арыстары. Ғылым жолындағы талапкер таңдап алған тақырыбына адал болса, өзі де осы тақырыпқа айналып, бүкіл болмысымен, жан — дүниесімен тақырып хасил болатындығына көзіміз жетіп отыр. Алаштың мұраты, алаштың арманы мен мұңы, қайғысы мен қапасы Дихан Қамзабекұлының ішкі өзегіне түскен. Сол асыл мұрат жанына жай таптырмай, Омбы мен Тәшкеннің, Мәскеу мен Орынбордың мұрағаттарында шаң басқан тарих беттерін аударып, көкірегіне нық сенім мен мақсат ұялатты. Әсіресе жас талапкерді он бес жасында мұғалім, жиырма бес жасында Қазақ автономиясының оқу — ағарту министрі дәрежесінде қызмет атқарған Смағұл Садуақасұлының тағдыры қызықтырды. Смағұлдың ізімен ол туып — өскен Омбы өңіріне де барып қайтты. Смағұлды өсірген ортаны, Смағұлдың қайраткерлік ғұмырына арқау болған қалаларды аралады. Небәрі 33 жасында Мәскеуде белгісіз себептермен қайтыс болған, өртелген мәйіті жат жерде қалған қайраткердің еңбегін тірнектеп жинап, алғаш екі том, кейін үш том қылып жариялады. Талай белгісіз рухани дүниесін ғылыми айналымға енгізді. Ендігі мақсат — елі үшін аянбай еңбек еткен, елден жырақта жаны қиылған тұлғаның мәйітін туған жердің топырағына табыстау еді. Ол арманы да орындалды. 2011 жылдың 20 қаңтарында Мәскеудің Дон зиратханасында сақталып келген мәйітін Астанаға жеткізу шарасын ұйымдастырды. Алаштан қалған жалғыз сүйек күлін елордадағы Кенесары сарбаздары жерленген ескі қорымға арулап қоюды, басына лайықты ескерткіш орнатуды үйлестірді.
Дихан Қамзабекұлының қайраткерлік қырлары туралы мақаламызды, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін, Мағжанның мына жырымен аяқтағымыз келеді:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп,
тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан.
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Арқаның селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас!

Омар Жәлелұлы,
Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының доценті,
филология ғылымдарының
кандидаты

Ответ:

Отаршылдық. Қазақы ұғымы — «құлдық», «құл болу». Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең; сүйекке таңба, көңілге дақ түсірген қасіретті кезең. Қазақ мемлекеттігінің жаңа тарихындағы Алаш орда үкіметінің рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлын ашындырып, қолына қалам алдырған басты себептердің бірі де бірегейі — туған халқының адам төзгісіз ауыр халі, отаршылдық кеп. Қазақ халқы өзінің тарихында ешкімге отар болып көрмеген екен, 150 жыл орыс отаршылдығының масқара қамытын киді. Оның зардаптары шексіз, тигізген зияны өлшеусіз. Қазақ халқы отаршылдық кезеңде малынан, жанынан айырылды. «Орнында бар оңалар»: мал да өседі, жан да өсер, бірақ бәрінен қиыны — ұлт санасына түскен құлдықтың ауыр қамыты. Құлдық сана! Қазақ «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады» дейді. Денеге кірген кеселден айығудың ұзаққа созылатынын айтып отыр. Ал рухани кеселдің ауыртпашылығын кім өлшепті; кім кесіп – пішіп айта алады? Ешкім айта алмаса керек: рухани кеселдің зардабы дене кеселінен мыңдаған есе ауыр! Дана қазақ «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Отарлау ең алдымен басына ноқта түспеген бұла халықтың ең алдымен миына, санасына, ақыл – ойына жасалады. Миы, санасы, ақыл – ойы отарланбаған халық ешқашан, ешкімге құл болмайды. Отаршылдықты жан – дүниесімен сезінген Абайдың «бастағы ми, қолдағы малға талас қылған» деуі де сондықтан.

Міне, осындай ел басына күн туған, елдің рухы езіліп, намысы тапталған кезеңде елдің қамын ойлап, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылған ерлер тарих сахнасына шығады. Ол ерлер тағы сол талайы ауыр халық ананың құрсағынан жаралады. Осы ауырлықты жан – тәнімен сезінген, «ұйқы беріп, қайғы алған» Ахмет Байтұрсынұлы өзіне – өзі «Адамдық диқаншысы» деп ат қояды. «Көлі жоқ, көгалы жоқ — қор жер» — елдігінен, бүкіл сән – салтанатынан жұрдай болған басыбайлы қоғам, отар ел — Қазақ елі. Бұл ел кезінде айдынды болғаны да, айбарлы болғаны да рас; бірақ қазір бәрін ұмытқан, дұрысы — ұмыттырған. Сол тәубесінен жаңылған, жадынан айырылған қор қоғамға өзінің кезінде кім болғанын есіне түсіру үшін көп еңбек ету керек; оның бойындағы өліп қалған адамшылықтың жасыл дарағын тірілту үшін де «адамдықтың тұқымын шашып, егу» керек. Алайда бұл азапты іске кім шыдайды, қу тандырдай кеуіп қалған топырақты қайта ылғалдандырып, оны тыңайтып, құмнан, тастан, арам шөптен тазартып, ерінбей – жалықпай егіп, суарып өнім алу үшін қаншама төзім, не деген сабыр керек?! Осы міндетін айқын сезінгендіктен де Ахмет Байтұрсынұлы өзін «Адамдық диқаншысы» деп атайды. Ал 1966 жылдың 19 маусымында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында Қамзабек ақсақалдың көп балалы отбасында тағы бір ұл дүниеге келді. Оның атын әке – шешесі ырымдап «Дихан» деп қойды. Оңтүстік — ежелден егіншілікті кәсіп еткен, жері құнарлы, шыбық шаншысаң, өзінен – өзі тал болып шығатын абат мекен. Дихан ата — қазақ мифологиясында «егіннің, егіншілердің пірі, иесі» («Жалын» журналы, 1974, № 3, 147 – б.). Шылаулы есім деген осы болса керек: кім қойса да бұл есім баланың азамат болып қалыптасуына, өмірлік жолын дұрыс таңдауына әсерін тигізгені сөзсіз. Бұл есім қойылғанда баланың болашақта барлық күш – қайратын «халықтың көңілін көгертуге» жұмсайтын «адамдық диқаншысына» айналарын әке – шешесі білді ме, білмеді ме — о жағын тап басып айта алмаймыз, алайда сәби дүние есігін шыр етіп ашқан кезде айтылатын көл – көсір елдің дұғасының қабыл болғаны анық. Дихан Қамзабекұлы өзі құрастырып, алғысөзін жазған

Объяснение:

Ответ:

Мен адамдық диқаншысымын.

Менің түсінуім бойынша адамдық дегеніміз — адамгершілік, яғни жағымды қасиеттердің асылы, рухани тәрбиенің бастауы, әдептілік ұғымымен қатар жүретін адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталған гуманистік құндылық. Адамгершілік басқа сөзбен айтқанда, адамшылдық дегенді білдіреді, яғни бұл қасиет адам бойында ең алдымен отбасында, атап айтқанда ата – ананың үлгісі мен тәлім – тәрбиесінің арқасында қалыптасады.

Халықтық дүниетанымда мінез-кұлықтың әр түрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық және т.б.

Адамгершілік адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз — өзін сыйламайды.

Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті — адамның мінез-құлқын тәрбиелеу, осы арқылы олардың бойында әдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу. Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың моральдық сенімдерін, жағымды мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиесінің теориялық мәселелері өл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б. еңбектерінде кеңінен қолданыс тапқан.

Отбасымызда ата — анам менің үлгілі, салиқалы болып қалыптасуына үлкен мән беріп, бойыма адамгершілік, қарапайымдылық секілді ізгі қасиеттерді сіңіріп отырады. Болашақта мен де ер жетіп, осы ізгі тәрбиенің жалғастырушысы, яғни адамдық диқаншысы боламын деп сенемін.

АДАМДЫҚ ДИҚАНШЫСЫ
Адамдық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ — қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көгертуге құл халықтың.
Ахмет Байтұрсынұлы

Рухани кеселден кім емдейді?
Отаршылдық. Қазақы ұғымы — «құлдық», «құл болу». Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең; сүйекке таңба, көңілге дақ түсірген қасіретті кезең. Қазақ мемлекеттігінің жаңа тарихындағы Алаш орда үкіметінің рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлын ашындырып, қолына қалам алдырған басты себептердің бірі де бірегейі — туған халқының адам төзгісіз ауыр халі, отаршылдық кеп. Қазақ халқы өзінің тарихында ешкімге отар болып көрмеген екен, 150 жыл орыс отаршылдығының масқара қамытын киді. Оның зардаптары шексіз, тигізген зияны өлшеусіз. Қазақ халқы отаршылдық кезеңде малынан, жанынан айырылды. «Орнында бар оңалар»: мал да өседі, жан да өсер, бірақ бәрінен қиыны — ұлт санасына түскен құлдықтың ауыр қамыты. Құлдық сана! Қазақ «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады» дейді. Денеге кірген кеселден айығудың ұзаққа созылатынын айтып отыр. Ал рухани кеселдің ауыртпашылығын кім өлшепті; кім кесіп — пішіп айта алады? Ешкім айта алмаса керек: рухани кеселдің зардабы дене кеселінен мыңдаған есе ауыр! Дана қазақ «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Отарлау ең алдымен басына ноқта түспеген бұла халықтың ең алдымен миына, санасына, ақыл — ойына жасалады. Миы, санасы, ақыл — ойы отарланбаған халық ешқашан, ешкімге құл болмайды. Отаршылдықты жан — дүниесімен сезінген Абайдың «бастағы ми, қолдағы малға талас қылған» деуі де сондықтан.
Міне, осындай ел басына күн туған, елдің рухы езіліп, намысы тапталған кезеңде елдің қамын ойлап, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылған ерлер тарих сахнасына шығады. Ол ерлер тағы сол талайы ауыр халық ананың құрсағынан жаралады. Осы ауырлықты жан — тәнімен сезінген, «ұйқы беріп, қайғы алған» Ахмет Байтұрсынұлы өзіне — өзі «Адамдық диқаншысы» деп ат қояды. «Көлі жоқ, көгалы жоқ — қор жер» — елдігінен, бүкіл сән — салтанатынан жұрдай болған басыбайлы қоғам, отар ел — Қазақ елі. Бұл ел кезінде айдынды болғаны да, айбарлы болғаны да рас; бірақ қазір бәрін ұмытқан, дұрысы — ұмыттырған. Сол тәубесінен жаңылған, жадынан айырылған қор қоғамға өзінің кезінде кім болғанын есіне түсіру үшін көп еңбек ету керек; оның бойындағы өліп қалған адамшылықтың жасыл дарағын тірілту үшін де «адамдықтың тұқымын шашып, егу» керек. Алайда бұл азапты іске кім шыдайды, қу тандырдай кеуіп қалған топырақты қайта ылғалдандырып, оны тыңайтып, құмнан, тастан, арам шөптен тазартып, ерінбей — жалықпай егіп, суарып өнім алу үшін қаншама төзім, не деген сабыр керек?! Осы міндетін айқын сезінгендіктен де Ахмет Байтұрсынұлы өзін «Адамдық диқаншысы» деп атайды. Ал 1966 жылдың 19 маусымында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында Қамзабек ақсақалдың көп балалы отбасында тағы бір ұл дүниеге келді. Оның атын әке — шешесі ырымдап «Дихан» деп қойды. Оңтүстік — ежелден егіншілікті кәсіп еткен, жері құнарлы, шыбық шаншысаң, өзінен — өзі тал болып шығатын абат мекен. Дихан ата — қазақ мифологиясында «егіннің, егіншілердің пірі, иесі» («Жалын» журналы, 1974, № 3, 147 — б.). Шылаулы есім деген осы болса керек: кім қойса да бұл есім баланың азамат болып қалыптасуына, өмірлік жолын дұрыс таңдауына әсерін тигізгені сөзсіз. Бұл есім қойылғанда баланың болашақта барлық күш — қайратын «халықтың көңілін көгертуге» жұмсайтын «адамдық диқаншысына» айналарын әке — шешесі білді ме, білмеді ме — о жағын тап басып айта алмаймыз, алайда сәби дүние есігін шыр етіп ашқан кезде айтылатын көл — көсір елдің дұғасының қабыл болғаны анық. Дихан Қамзабекұлы өзі құрастырып, алғысөзін жазған «Омбының Алаш дәптері» атты кітапта Жұманұлы Әбділда былай деп жазады:
Шығады асыл — тастан, өнер — жастан,
Тәрбиең тәуір болса әуел бастан.
Мисалы ғылым таппақ сол секілді,
Бұлақтың бітіп жатқан көзін ашқан.
Жігітке талаптанған сол мысалды,
Пайдасын ғылымының жұртқа шашқан.
Жаны ашып, нашарларға қызмет етіп,
Салса егер түзу жолға болса азысқан.
Халық үшін жанын қиып шыққан болса,
Қайырлы әр қадамы болсын басқан.
Көрсетіп тар орында таудай талап,
Құтқарса мұқтажлықтан болса сасқан.
Қазақ қор болар ма еді көп болса егер,
Шаһбазлар осы айтқандай өнері асқан.
Бұл өлең артық — кемі жоқ Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент — мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Дихан Қамзабекұлына арналғандай.

Алаш үшін жан берген
Біздің танысуымыз да қызық. С. Торайғырұлы атындағы Павлодар мемлекеттік университетін танымал қоғам қайраткері, ғалым Е. М. Арын басқарған жылдары тұрақты түрде «Мәшһүр Жүсіп оқуларын» (конференция) өткізетін. Оған Алматы мен Астанадан, облыс орталықтарынан ғалымдар келетін. Ұмытпасам, 2003 жылы Керекуде Жүсекеңнің кезекті оқуы өтті. Сонда мен баяндама жасадым, ара — тұра үлкен ғалымдарға сұрақ қойдым. Ғылыми жиынның үзілісінде бір азамат жаныма жақындап, «сөзің мағыналы шықты» деп бағасын берді де, өзін таныстырды. Астанадан келген ғылым докторы, әдебиетші Дихан Қамзабекұлы екен. Ол кісінің бірінші қойған сұрағы «Қандай тақырыпта докторлық диссертация жазып жүрсің?» болды. Қапелімде не айтарымды білмей, «мен әлі ғылым кандидаты да емеспін…» дедім.
2008 жылы Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінен Астанаға келіп, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің философия кафедрасына аға оқытушы болып жұмысқа қабылдандым. Бірде досым әрі жерлесім, Еуразия университетіне Қарағандыдан менен гөрі сәл ертерек ауысып келген тарих ғылымдарының докторы, профессор Мақсат Алпысбес: «Дихан Қамзабекұлына сәлем беріп шығайық», — деді. Қош, сонымен проректордың алдында отырмыз. Қарапайым, орынтағына мастанбайтын жан екен. Бірден баяғы Керекудегі әңгімені есімізге салды. Көбіне ол кісі емес, біз көсіліп сөйлеп отырмыз. Бір кезде Дәкең неге қорғамай жүргенімді сұрады. Тақырыбым Абайдан екенін, қорғау жолындағы қиындықтарды, жолым ашылмай қойғанын әлім келгенше түсіндіріп жатырмын.
— Осы тұлғаны Алашпен жалғастырып, әдебиет проблемасы тұрғысынан қорғасаң қалай болады? — деп сұрады. Мен қуана — қуана келісімімді бердім. Проректор — профессор зерттеуге ұсынатын тақырыпты нақтылайтынын айтты.
Ғылым, адами байланысымыз осылай басталды. Осы елордадағы ұшырасу ол кісінің маған жетекші болуымен, менің ол кісіге шәкірт болуыммен аяқталды. Қазақта «жақсының алдында жазыларсың, жаманның алдында тарыларсың» деген қанатты сөз бар. Ол кісінің жақсылығы сол емес пе, көрген адамын жатырқамай, «ерді кебенек ішінен таны» дегендей, мені танып, ғылым жолының шытырман асуларын бағындыруға жетелей жөнелді. Ол кісі жәй ғана ғалым емес, өте іскер ұйымдастырушы да болып шықты. Тарпаң жылқыдай, шет қонып, қиыр жайлап, «қорғамасам қорғамайын, менің білетінімді ешкім тартып ала алмайды», «қорғаған адамның бәрі ақылды болып кетпейді» деп астам ойлағансып, өз мінімді өзім жасырып, бойымды билей алмай жүрген мені айналдырған бір — екі жылдың ішінде жөнге келтіріп, қорғатып шығарды. Осының бәрін мен не үшін жазып отырмын? Ол кісіні көпе — көрнеу мақтау үшін бе? Жоқ, олай емес. Бүгінде елдің азаматы, алаштың азаматы болып үлгерген Дихан Қамзабекұлы біздің мақтауымызға еш мұқтаж емес. Қазақта «Жақсының (элита — О. Ж.) жақсылығын айт, нұры тасысын; жаманның (көп, тобыр — О. Ж.) жамандығын айт, құты қашсын» деген керемет қағида бар. Бірақ біз жақсының жақсылығын айту мен мақтаудың ара — жігін ажырата алмай қалған сыңайлымыз. Жақсының жақсылығын айту, сол кісінің саған жасаған қамқорлығын, тигізген пайдасын айту, нақты айтқанда, жақсының жақсылығын (неге жақсы екендігін), жақсы қасиеттерінің көрініс беруін атап айтуымыз керек.
Міне, сол ұстазымыз, ғылыми жетекшіміз, алаштанушы Дихан Қамзабекұлы ердің жасы — елуге толғалы отыр. Ердің жасы — адамның рухының кемеліне келіп, ақылы толысатын жасы. Дихан Қамзабекұлына қуат беріп, оны тура жолдан тайдырмай, ақ жолдан айнытпай келе жатқан нендей күш деп ойландық. Ақыры барлық мәселе адамның жүріп өткен жолы, ұстанған қағидалары, үйренген ұстаздарында екеніне көзіміз жетті. Дихан Қамзабекұлының өмірдегі ұстазы, ғылыми жетекшісі, қазақ әдебиеттану ғылымының ақсақалы, академик Серік Қирабаев екендігі мәлім. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, Дәкеңнің бойындағы білгірлік, кәсібилік (профессионализм), салқын сабыр мен ұстамдылық сынды қасиеттер ұстаздың алдын көргенінен деп топшылаймыз. Ал қу дүниенің иір — шиыр соқпақтарында адасып қалмай, опа — жырасына сүрінбей, асыл мұратына адалдық танытып келе жатқандығы таңдап алған ғылыми тақырыбына байланысты ма деп ойлаймыз.
«Білім — ауыс, ырыс — жұғыс» дегендей, Дихан Қамзабекұлының мәртебесін өсіріп, абыройын асырған бірінші Жаратушы Алла тағала болса, екінші — Алаш арыстары. Ғылым жолындағы талапкер таңдап алған тақырыбына адал болса, өзі де осы тақырыпқа айналып, бүкіл болмысымен, жан — дүниесімен тақырып хасил болатындығына көзіміз жетіп отыр. Алаштың мұраты, алаштың арманы мен мұңы, қайғысы мен қапасы Дихан Қамзабекұлының ішкі өзегіне түскен. Сол асыл мұрат жанына жай таптырмай, Омбы мен Тәшкеннің, Мәскеу мен Орынбордың мұрағаттарында шаң басқан тарих беттерін аударып, көкірегіне нық сенім мен мақсат ұялатты. Әсіресе жас талапкерді он бес жасында мұғалім, жиырма бес жасында Қазақ автономиясының оқу — ағарту министрі дәрежесінде қызмет атқарған Смағұл Садуақасұлының тағдыры қызықтырды. Смағұлдың ізімен ол туып — өскен Омбы өңіріне де барып қайтты. Смағұлды өсірген ортаны, Смағұлдың қайраткерлік ғұмырына арқау болған қалаларды аралады. Небәрі 33 жасында Мәскеуде белгісіз себептермен қайтыс болған, өртелген мәйіті жат жерде қалған қайраткердің еңбегін тірнектеп жинап, алғаш екі том, кейін үш том қылып жариялады. Талай белгісіз рухани дүниесін ғылыми айналымға енгізді. Ендігі мақсат — елі үшін аянбай еңбек еткен, елден жырақта жаны қиылған тұлғаның мәйітін туған жердің топырағына табыстау еді. Ол арманы да орындалды. 2011 жылдың 20 қаңтарында Мәскеудің Дон зиратханасында сақталып келген мәйітін Астанаға жеткізу шарасын ұйымдастырды. Алаштан қалған жалғыз сүйек күлін елордадағы Кенесары сарбаздары жерленген ескі қорымға арулап қоюды, басына лайықты ескерткіш орнатуды үйлестірді.
Дихан Қамзабекұлының қайраткерлік қырлары туралы мақаламызды, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін, Мағжанның мына жырымен аяқтағымыз келеді:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп,
тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан.
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Арқаның селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас!

Омар Жәлелұлы,
Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының доценті,
филология ғылымдарының
кандидаты

А. Байтұрсынов «Адамдық диқаншысы» 5 сынып

Назар аударыңыз, сертификатты “менің материалдарым” деген бетте жүктеп алуға болады

Ұлт ұстазына айналған, өмірбойы ұйқыдағы халқын «Маса» боп ызыңдап оятуды көздеген, «қазаққа қазақты сүюді үйреткен» Ахмет Байтұрсынұлының халқы үшін еткен қызметі шаш етектен. Ол – ақын, ол – қоғам қайраткері, ол – қазақтың тұңғыш әдебиет теоретигі, лингвист, ағартушы-ғалым… Ол – Алаш көшбасшыларының бірі. Ол қазақ үшін бес рет түрмеге түсіп: «Асықпаңдар! Артымызда қазы бар…» деп, соңында атылып кете барған асыл боздақ. Оның өмір жолын, жасаған қызметін білу, бағалау – біздер үшін парыз.

Адамдық диқаншысы — Ахаң
Ақын Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы, Жангелдин ауданына қарасты Сарытүбек елді мекенінде дүниеге келген. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы еті тірі, намысты қолдан бермейтін, адал азамат болған екен. Руластарына қысым көрсеткен Торғай уезінің бастығы, полковник Яковлевті соққыға жығып, 15 жылға Сібірге айдалыпты. Әкеден тірідей айрылу бала Ахметтің жан дүниесіне қатты әсер етіп:
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.
Алданып жегеніме оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі харам, –
деген алғашқы өлеңін шығарады. Патша әкімшілігінің әкесі мен туысқандарына көрсеткен қорлығы жанына жазылмастай жара салған ол өз өмірбаянында: «Осы бақытсыздық менің Торғай қаласындағы мектепке түсуіме себеп болды», — деп жазды. Кішкентайынан зерек, талапты Ахмет алғашында 1882-1884 жылдары көзі ашық ауыл адамдарынан сауатын ашып, кейін жақын маңдағы ауыл мектебін бітіреді. Сосын Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде білім алып, оны бітірген соң Орынбордағы мұғалімдер дайындайтын мектепке оқуға түседі. Оны тәмамдағаннан кейін өзінің бүкіл саналы ғұмырында алдына мақсат етіп қойған қазақ балаларының сауатын ашу жұмысына бар күш-жігерін арнайды. «Басқадан кем болмас үшін біз білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек», – дейді Ахаң. Істі ағартушылықтан бастау – халқын құлдықтан азаттыққа алып шығатын жол екенін жақсы түсінген ол бастапқыда Ахметкерей Қонысбаев деген байдың үйінен мектеп ашып, кейіннен Аманқарағай ауылнай мектебінде бір жылға жуық бала оқытады. Көп ұзамай Қостанай қаласындағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне ауысады. Міне, осылай Ахаңның бұралаңы көп ұстаздық жұмысы басталады. Осыған байланысты Сәкен Сейфуллин: «А. Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын қорғап, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды», – деп жазса, ақынның өзі ол туралы:
Адамдық диқаншысы – жолға шықтым,
Көгі жоқ, көгалы жоқ қырға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың, – деп жырлайды. Алдына үлкен мақсаттар қойып, соған жетер жолда аянбай қызмет еткен қарапайым мұғалім Ахаңды кейін бүкіл ұлттың ұстазына айналады деген ой сол сәтте ешкімге де келмеген болар…