Абай ??нанбаевты? ескендір поэмасында?ы а?ын жеткізген ескендірді? ?лсіздігін талдап жазы?ыз эссе

Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасындағы Ескендір қандай адам? Ақылдылығымен, айласымен, көрегендігімен, талапшылдығымен, мақсат қойғыштығымен атағы жер жарған, ешікімді өзіне бағындырмай қоймаған даңқты тұлға. Керемет! Осыншама ұлы қасиеттерге ие  атақты патшаның бойында міні бар ма, әлсіздігі бар ма?!

 Иә, бар! Және ол әлсіздіктері аз да емес! Ғұлама Абай оның жауабын поэманың өзінде бізге ұғындырып та берді.  Ақын патша ұлылығын көрсете  отырып, сол «ұлылықтың» астарында әлсіздіктің жасырынып жатқандығын дәлелдей жазады. Македониядағы бала күнінен «ер көңілді, Мақтан сүйгіш, қызғаншақ» бала. Әкесі өмірден кеткен соң жиырма жасқа әлі толмаған жігіт билеуші болды. Өзін алып билеуші санаған Ескендірге оның мемлекеті  өте кішкентай болып көрінді: «өз жұрты аз көрініп, көршілерге көз алатып қарады оңды-солды». Осылайша,  дайын билікке оп-оңай қол жеткізген Ескендірдің бойындағы көрсеқызарлық оты тұтанды.

            Ескендір неғұрлым көп жерді жаулап алған сайын оның ашкөздігі мен қатыгездігі өрши түсті. Бұл-заңды құбылыс. «Алтын көрсе, періште жолдан таяр»,- деп халық та айтқан емес пе?! Ешқашан  қылышы майырылмаған Ескендір енді үсті-үстіне масаттана береді. Жолында не кезіксе, соның барлығы ұлы  жеңімпаз Ескендірге тиесілі болуы тиіс! Тіпті, кішкентай бұлақ та оның ашкөздігін  тоқтатпады:

«…Менен қалмай, бұл суды шапшаң өрлеп,

Талқан қылып шаһарын алыңыздар!». Көрдіңіз бе, жойқын билеушінінің екпінін ешкім де тоқтатпайтын сияқты!

         Тойымсыздық, ашкөздік, қанағатсыздық, қатыгездік, өзінен басқаны көрмеу, өзгені мойындамау, қырып-жою ұлылық па? Жоқ, бұл барып тұрған қасиетсіздік, осалдық, патшаның өзі байқамаған сорақы әлсіздігі! Поэманың ақырына қарай:

«…Тоя ма адам көзі мың-мың санға…

…Қанша тірі жүрсе де өлген күні

Өзге көзбен бірдей-ақ болады екен…» деген жолдарда Ескендірге ақылшысының сынай айтқаны патшаға терең ой салады. Ешкімге құлақ аспаған даңқты билеуші дана  Аристотельдің әрекеті мен ақыл сөзінің алдында осылайша алғаш рет мойұнсынды.

    Қорыта келе, Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасында ақын зұлымдық пен мейірімсіздікті ақылға жеңдіреді. Поэмадан ұлылық пен даңқ иесі болу-ашкөздік, қанағатсыздық, жауыздық, менмендіктен жасалмайтындығы жайлы дана ой түюге болады.

Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасындағы Ескендір қандай адам? Ақылдылығымен, айласымен, көрегендігімен, талапшылдығымен, мақсат қойғыштығымен атағы жер жарған, ешкімді өзіне бағындырмай қоймаған даңқты тұлға.

Керемет! Осыншама ұлы қасиеттерге ие атақты патшаның бойында міні бар ма, әлсіздігі бар ма?!

Иә, бар! Және ол әлсіздіктері аз да емес! Ғұлама Абай оның жауабын поэманың өзінде бізге ұғындырып та берді. Ақын патша ұлылығын көрсете отырып, сол «ұлылықтың» астарында әлсіздіктің жасырынып жатқандығын дәлелдей жазады.

Македониядағы бала күнінен «ер көңілді, Мақтан сүйгіш, қызғаншақ» бала. Әкесі өмірден кеткен соң жиырма жасқа әлі толмаған жігіт билеуші болды. Өзін алып билеуші санаған Ескендірге оның мемлекеті өте кішкентай болып көрінді: «өз жұрты аз көрініп, көршілерге көз алатып қарады оңды-солды».

Осылайша, дайын билікке оп-оңай қол жеткізген Ескендірдің бойындағы көрсеқызарлық оты тұтанды.

Ескендір неғұрлым көп жерді жаулап алған сайын оның ашкөздігі мен қатыгездігі өрши түсті. Бұл-заңды құбылыс. «Алтын көрсе, періште жолдан таяр»,- деп халық та айтқан емес пе?! Ешқашан қылышы майырылмаған Ескендір енді үсті-үстіне масаттана береді. Жолында не кезіксе, соның барлығы ұлы жеңімпаз Ескендірге тиесілі болуы тиіс! Тіпті, кішкентай бұлақ та оның ашкөздігін тоқтатпады:

«…Менен қалмай, бұл суды шапшаң өрлеп,

Талқан қылып шаһарын алыңыздар!». Көрдіңіз бе, жойқын билеушінінің екпінін ешкім де тоқтатпайтын сияқты!

Тойымсыздық, ашкөздік, қанағатсыздық, қатыгездік, өзінен басқаны көрмеу, өзгені мойындамау, қырып-жою ұлылық па? Жоқ, бұл барып тұрған қасиетсіздік, осалдық, патшаның өзі байқамаған сорақы әлсіздігі! Поэманың ақырына қарай:

«…Тоя ма адам көзі мың-мың санға…

…Қанша тірі жүрсе де өлген күні

Өзге көзбен бірдей-ақ болады екен…» деген жолдарда Ескендірге ақылшысының сынай айтқаны патшаға терең ой салады. Ешкімге құлақ аспаған даңқты билеуші дана Аристотельдің әрекеті мен ақыл сөзінің алдында осылайша алғаш рет мойұнсынды.

Қорыта келе, Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасында ақын зұлымдық пен мейірімсіздікті ақылға жеңдіреді. Поэмадан ұлылық пен даңқ иесі болу-ашкөздік, қанағатсыздық, жауыздық, менмендіктен жасалмайтындығы жайлы дана ой түюге болады.

Ұқсас материал: 

• «Абай жо­лы» ро­ман-эпо­пея­сының тараулары (ІІ том)
• «Абай жо­лы» ро­ман-эпо­пея­сының тараулары (ІІІ том)
• «Бесатар» повесі немесе қызыл империяға қарсы атылған оқ
• Асқар Сүлейменовтың өмірі мен қызметі
• «Қаһар» романы туралы. Шығарманың тілдік ерекшелігі
• Ғасырлық туынды. Мұхтар Әуезовтың өмірі мен шығармашылығы туралы
• «Абай жо­лы» ро­ман-эпо­пея­сы туралы түсінік (І том)

• Абай Құнанбаевтың «Он тоғызыншы қара сөзіндегі» естілік пен білімділікке қандай адам жетіп, қалай жүзеге асыра алатынын өмірлік деректер арқылы дәлелдеп жазыңыз

29. Абайдың «Қ ұ лақ тан кіріп, бойды алар», «Ө лең – сө здің патшасы» ө лең деріндегі ү йлесім тапқ ан ә н мен ө лең қ ұ діретін талдап жазың ыз.

Абай Қ ұ нанбаев қ азақ тың ұ лы ақ ыны, аудармашысы болып табылады. Ұ лы ақ ынның «Қ ұ лақ тан кіріп, бойды алар», «Ө лең – сө здің патшасы» деген ұ лы ө лең дері кө птің кө ң іліне ой салатын ө лең дері болып табылады. Бұ л ө лең дер талдауды қ ажет етеді.

Бірінші «Қ ұ лақ тан кіріп, бойды алар» ө лең іне талдау жасап кө реді. «Қ ұ лақ тан кіріп, бойды алар… » Абайдың ө лең, ә н-кү й туралы жазылғ ан идеялық жағ ынан ө те кү шті, кө ркемдік қ асиеті де соғ ан ә бден сай келген тамаша шығ армасының бірі. Бұ л ө лең Абайдың кө ркем шығ арманы, ә н-кү йді жоғ ары бағ алағ андығ ының анық айғ ағ ы. Ө лең нің бірталай жері Лермонтовтың туындысынан жолма-жол тә ржімаланып алынғ анымен, алайда жаппы алғ анда Абайдың ө з шығ армасы. Ал «Ө лең – сө здің патшасы, сө з сарасы» ө лең іне де кезек келді. Ол – қ азақ оқ ушысына ертеден даң қ ты кө ркем ә дебиетте Абай тудырғ ан биік тұ рғ ы есебіндегі ө лең. Бұ ғ ан шейін ақ ындық тың ә леумет тірлігіндегі ө згеше қ асиеттерін Абайдың ө зі де жырлағ ан жоқ -ты. Ең алдымен бұ л ө лең де Абай ақ ындық ө нері, ақ ын шығ армалары, ә леуметтік тартыстың ү лкен қ ұ ралы, зор мә нді ә рекеті екенін анық тү сінгенін кө рсетеді. Шығ арманың ү лкен идеясы анық халық шыл демократ қ айраткерлердің салт-санасын танытады. Ең алғ ашқ ы сө здерде ө лең ге кө ркемдіктің шартын қ ойып, эстетикалық жаң а норма жариялайды. Адам баласы айтып келген сө здің асылы – поэзия екенін биік бағ алаумен бірге, оны тө мендететін олқ ылық тарды да алдымен айтады. Ал шын жақ сы ө лең ді ердің ері, данасы туғ ызатыны сө з болады. Шын жақ сы ө лең ө зі де даналық тың айғ ағ ы дейді. Бірақ ө зіне шейін қ азақ кө пшілігіне жайылып жү рген ө лең бұ ны қ анағ ат еткізе алмайды. Айтушы да, тың даушы да надан болғ андық тан поэзияның зор қ асиеті тумай да, танылмай да жү р дейді. Келесі бір-екі шумақ та Абай ө лең сө здің бағ асын дін деректерімен дә лелдейді. Мұ сылманшылық ұ ғ ымынша ең беделді деген жайларды дә лелдейді. Тә ң ірінің ө зі, пайғ амбары, мұ сылмандарғ а ұ стаздық етуші ә улие ғ ұ ламасы –бә рі де ө лең ді қ адірлейтін боп аталады. Бірақ қ атты ескертетін нә рсе, Абай бұ л жерде ислам дінін мадақ тау ү шін жаң ағ ыларды сө з етіп отырғ ан жоқ.

Қ орыта келе, Абайдың бұ л ө лең дері қ азақ ә дебиетінің тө рінен ойып тұ рып орын алды.

30. А. Қ ұ нанбаевтың «Он тоғ ызыншы қ ара сө зіндегі» естілік пен білімділікке қ андай адам жетіп, қ алай жү зеге асыра алатынын деректер арқ ылы дә лелдеп жазың ыз.

«Адамзаттың Абайы» атанғ ан хакім, дана да, дара ақ ын, ойшыл Абайдың артына қ алдырғ ан мұ раларының бірі – қ ара сө здері. Абайдың қ ара сө здері кү ллі адамзат баласына арналғ ан. Себебі, ө зінің қ ара сө здерінде жақ сылық пен жаманның, естілік пен ессіздіктің парқ ын ажыратып кө зің е кө рсетеді. Кө рсетіп қ ана қ оймай, нағ ыз, толық адам болу жолын ұ сынады.

Ақ ынның естілік пен білімділікті дә ріптейтін қ ара сө зінің бірі – он тоғ ызыншы сө зі. Абайдың он тоғ ызыншы қ ара сө зінің ө зектілігі неде жатыр?

Біріншіден, Хакім Абай бұ л қ ара сө зінде дү ние танымы бойынша сананың, ақ ылдың пайда болуы кү нделікті ө мір тә жірибесінің ғ ана нә тижесі мен тә рбиеден туындайтын нә рсе деген ой тастайды. Яғ ни, адам баласының туа салып есті болмай, кө ріп, естіп, ұ стап кө ре біле білімді болатынын айтады. Сонымен қ атар, естіліктің жеке ө зі ғ ана іске жарамайтынын тілге тиек етеді. Себебі, естілердің сө зін ескермесең, жақ сы мен жаманның арасын ажырата алмасаң, қ ұ р естіліктен пайда жоқ тығ ын ескертеді.

Екіншіден, есті сө здерді есіткенде салғ ырттанып, шайқ ақ тамау керек дейді. Себебі, ө мірде кейбір адамдар естілердің айтқ ан ақ ылын есіткен соң, шығ а бере ұ мытып кетеді. Осылайша, бұ рынғ ы ө з қ алпына тү седі. Мұ ндай адамдарды ақ ын сө з танымайтын, сө здің мә нісін ұ ғ ынбайтын адамдар деп ойлайды. Одан да шошқ аны бақ қ ан жақ сы деп, сө з танымайтындарды қ атты сынғ а алады.

Расымен де, ақ ын айтқ андай, ө мірде сө зді ұ қ пайтын адамдар кездеседі. Ондай адамдар ө зімдікі жө н деген ө зімшіл пікірмен жү реді. Ал, қ оғ амда мұ ндай адамдардың айналасына зиянын тигізетінін білеміз. Ө зімдікі жө н деген адамда сабыр да, сақ тық та болмайтыны белгілі деп ойлаймын.

Ойымды қ орытындылай келе, мың жерден білімді болып тұ рсаң да, есті сө зді ескеріп, қ ажетің е жаратпасаң, білімділігің тү кке тұ рғ ысыз деп ойлаймын. Себебі, жақ сылық қ а жақ сылық, естілікке естілік қ ана ү йір болады. Есті сө зге сү йініп, кө ң ілге тү йінгенде ғ ана мә ніне терең бойлап, ө мірің е жаратады екенсің. Ендеше, Абай айтқ андай, естілердің сө зін ескеріп жү рейік.

31. Абай Қ ұ нанбаевтың «Ескендір» поэмасындағ ы ақ ын жеткізген Ескендірдің ә лсіздігін талдап жазың ыз.

Абай Қ ұ нанбаевтың «Ескендір» поэмасындағ ы Ескендір қ андай адам? Ақ ылдылығ ымен, айласымен, кө регендігімен, талапшылдығ ымен, мақ сат қ ойғ ыштығ ымен атағ ы жер жарғ ан, ешікімді ө зіне бағ ындырмай қ оймағ ан даң қ ты тұ лғ а. Керемет! Осыншама ұ лы қ асиеттерге ие атақ ты патшаның бойында міні бар ма, ә лсіздігі бар ма?!

 Иә, бар! Жә не ол ә лсіздіктері аз да емес! Ғ ұ лама Абай оның жауабын поэманың ө зінде бізге ұ ғ ындырып та берді. Ақ ын патша ұ лылығ ын кө рсете отырып, сол «ұ лылық тың » астарында ә лсіздіктің жасырынып жатқ андығ ын дә лелдей жазады. Македониядағ ы бала кү нінен «ер кө ң ілді, Мақ тан сү йгіш, қ ызғ аншақ » бала. Ә кесі ө мірден кеткен соң жиырма жасқ а ә лі толмағ ан жігіт билеуші болды. Ө зін алып билеуші санағ ан Ескендірге оның мемлекеті ө те кішкентай болып кө рінді: «ө з жұ рты аз кө рініп, кө ршілерге кө з алатып қ арады оң ды-солды». Осылайша, дайын билікке оп-оң ай қ ол жеткізген Ескендірдің бойындағ ы кө рсеқ ызарлық оты тұ танды.

Ескендір неғ ұ рлым кө п жерді жаулап алғ ан сайын оның ашкө здігі мен қ атыгездігі ө рши тү сті. Бұ л-заң ды қ ұ былыс. «Алтын кө рсе, періште жолдан таяр», — деп халық та айтқ ан емес пе?! Ешқ ашан қ ылышы майырылмағ ан Ескендір енді ү сті-ү стіне масаттана береді. Жолында не кезіксе, соның барлығ ы ұ лы жең імпаз Ескендірге тиесілі болуы тиіс! Тіпті, кішкентай бұ лақ та оның ашкө здігін тоқ татпады:

«… Менен қ алмай, бұ л суды шапшаң ө рлеп,

Талқ ан қ ылып шаһ арын алың ыздар! ». Кө рдің із бе, жойқ ын билеушінінің екпінін ешкім де тоқ татпайтын сияқ ты!

    Тойымсыздық, ашкө здік, қ анағ атсыздық, қ атыгездік, ө зінен басқ аны кө рмеу, ө згені мойындамау, қ ырып-жою ұ лылық па? Жоқ, бұ л барып тұ рғ ан қ асиетсіздік, осалдық, патшаның ө зі байқ амағ ан сорақ ы ә лсіздігі! Поэманың ақ ырына қ арай:

«… Тоя ма адам кө зі мың -мың санғ а…

… Қ анша тірі жү рсе де ө лген кү ні

Ө зге кө збен бірдей-ақ болады екен… » деген жолдарда Ескендірге ақ ылшысының сынай айтқ аны патшағ а терең ой салады. Ешкімге қ ұ лақ аспағ ан даң қ ты билеуші дана Аристотельдің ә рекеті мен ақ ыл сө зінің алдында осылайша алғ аш рет мойұ нсынды.

Қ орыта келе, Абай Қ ұ нанбаевтың «Ескендір» поэмасында ақ ын зұ лымдық пен мейірімсіздікті ақ ылғ а жең діреді. Поэмадан ұ лылық пен даң қ иесі болу-ашкө здік, қ анағ атсыздық, жауыздық, менмендіктен жасалмайтындығ ы жайлы дана ой тү юге болады.