Атмосфераны? ластануы туралы эссе

Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін.

Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (Жер шарында бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы белсенді), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды дауылдардын тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде) теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерігінді тамшыларының құрғауына, өлген организмдердің іріп-шіруі процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни, әртүрлі ауру қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары, сонымен қатар космос шаң-тозаңдары жатады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдықтарынан пайда болады. Секундыша атмосфера арқылы үлкен жылдамдықпен (11-ден 64 км/сек дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады да, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардын айтуы бойынша тәулігіне жер бетіне 10¹⁸ кішігірім метеориттер түседі.

Жыл сайын жерге 2-5 млн тонна космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып жүретін радиустары 10⁻¹⁶-10⁻⁵м шамасындағы бөлшектерден тұрады. Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады. Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар, күн радиациясын тікелей сіңіреді және тірі организмдерді күн сәулесінен қорғайды. Заттардың биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың, көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртегі оксиді мен диоксидінің және т.б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады. Атмосфералық ластануға табиғаттың алапат құбылыстарының қосатын үлесі айтарлықтай. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау нәтижесінде жылына атмосфераға 30 — 150 млн/т газ және 30 — 300 млн/т ұсақ дисперсті күл тасталып отырады. Тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атқылаған кезде (1997 ж.) атмосфералық ауаға 20 млн тонна күкірт диоксиді шығарылды. Жанартаулар атқылағанда атмосфераға бірқатар химиялық ластағыштар — сынап, мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі орман өрттері салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен ластанады.

Кейбір ғалымдардың айтуынша, қазіргі кездегідей ауа райының ыстық болуы шамамен 55 млн жылдай бұрын да болған. Солтүстік теңізде, қазіргі Норвегия аумағында геологиялық авария болып, жанартау лавалары үлкен мұнай қабаттарынын астына енген. Нәтижесінде атмосфераға 2 млн тоннаға жуық буланған мұнай өнімдері бөлінген. Сол кездегі осы жағдай неге адып келгені, қанша уақытқа созылғаны белгілі. Атмосфералық ауадағы сол шаңды күлдер 200 ООО жылға созылған еді. Қазіргі үрдіспен, алдағы 20 жыл ішінде атмосфераға тағы да осындай мөлшерде ластауыштар бөлінетін болады.

Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өпіц, жарық , ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т.б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы отын-энергетика ресурстарының және өндірісте қолданылатын шикізаттың түріне, оларды өңдейтін технологияға байланысты болады. Атмосфераға бөлінетін 52 Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-ын көмір қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни, тонналап атмосфераға шығарылатындыларға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.

Ғалымдар, экологтар ғана емес, жұмысы мұнай кен орындарымен байланысты көптеген адамдар — мұнай өндіру кезінде бөлініп шығатын газдарды пайдаға асыру (утилизация) мәселелерін көтеріп жатыр. Үкімет теория жүзінде бұл бағыттың маңызды екенін көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше жақын арада іс жүзінде қолға алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жағу арқылы Қазақстан бағалы энергетикалық ресурстардан қағылып отыр. Мұнан басқа бұл газ ластаушылардың бірі ретінде планета температурасының өзгеруіне әсер ететін қуатты көздердің бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада атмосфералық ауаны ең қатты ластайтын көздерге, әсіресе, күлі көп шығатын көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық кешендерді де жатқызып келді. Экономикалық дағдарыс кезінде қалада амалсыздан көнтеген өнеркәсіп орындары тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы көміртеті оксиді мен азот оксидінің мөлшерінің артуы саны күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер есебінен болды. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған химиялық ластаушы — күкіртті газ (күкіртті ангидрид). Зерттеулер өкпе паталогиясы мен атмосфералық ауаның ластануының арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруының асқынуьша алып келеді.

Индустриалды дамыған елдерде атмосфераны ластайтын негізгі көздер — автокөліктер, транспорттың басқа түрлері және өндіріс орындары. Зерттеу мәліметтері бойынша антропогендік әсерден атмосфераға жыл сайын 25,5 млрд. тонна көміртегі оксиді, 190 млн тонна күкірт оксиді, 65 млн тонна азот оксиді, 1,4 млн тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), көмірсутектің, қорғасынның органикалық қосылыстары, сондай-ақ қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы шаңды қоспалар мұхит бетімен салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда 35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар — 200-дей заттардың Қоспалары. Мұнда отынның толық және жартылай жанған өнімдері — көмірсутектер болады. Транспорт моторы жай айналымда, жылдамдық алар кезде және кептелісте тұрғанда қоршаған ортаға көмірсутектер көп бөлінеді. Осындай жағдайда отын толық жанбайды да, лас ауа 10 есе көп бөлінеді. Қалыпты жағдайда қозғалтқыштан бөлінетін газдың құрамында С0₂ — 2,7% болса, жылдамдықты түсірген жағдайда — С0₂ 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде — 6,9% дейін көбейеді. ЫЫ валентті, ЫВ валентті С02 ауаға қарағанда салмағы ауыр, жердің бетіне жақын жиналады. Сондықтан тротуарда, бесік- арбада отырған нәресте С0₂-ын анасынан көп жұтады. Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі — көліктерден бөлінетін газ құрамында көп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. Ауадағы қорғасын мөлшері көбейген сайын оның мөлшері адам қанында да көбейе түседі. Нәтижесінде қанның оттегімен қанығуы нашарлап, ферменттердің белсенділігі төмендейді. Ал бұл өз кезегінде зат алмасу процесінің бұзылуына алып келеді. Сондай-ақ ЫЫ валентті СО-да қандағы гемоглобинмен қосылып басқа мүшелерге оттегінің жеткізілуін қиындатады. Транспорттан бөлінген газдардың құрамында одан басқа иісі күшті, тітіркендіргіш альдегидтер (акролен, формальдегид) болады. Мұнан басқа бөлінген лас газдардың құрамында отынның толық жанбауынан ыдырап бітпеген көмірсутектер болады. Негізінен этилен қатарына жататын гексан мен пентан. Отынның толық жанбауы себебінен көмірсутектердің бір бөлігі құрамында шайырлы заттары бар қара күйеге айналады. Егер автокөліктің моторы нашар жұмыс істейтін болса бөлінетін шайырлы заттар мен қара күйенің мөлшері де соғұрлым көп болады. Мұндай жағдайда машинаның артынан будақтап қара түтін шығады.

Көлік түтіні құрамында бензинге қосылатын тетраэтил-қорғасынның жануынан бейорганикалық қорғасын да бөлінеді. 1 литр бензин құрамында 1 гр тетраэтилқорғасын болады. Бензиннің құрамына траэтилқорғасынды антидетонатор ретінде қосады. Тетраэтилқорғасынның жануы кезінде бөлінген қорғасын қосылыстары бүкіл планета атмосферасына таралады. Соңғы 100 жыл ішінде Гренландия мұздықтарында қорғасынның мөлшері 5 есе, ал судағы еріген қосылыстарының мөлшері соңғы 20 жылда мұхитта 10 есеге көбейген. Атмосфераға бөлінетін қорғасыннын 86% автокөліктерден бөлінеді.

Аэропорттарда ұшақтардың қонған және ұшқан кездерінде де ластаушы газдар мейлінше көп бөлінеді. Мысалы, «Боинг» ұшағының ұшуы кезінде бөлінген зиянды заттардың мөлшері бір мезетте оталған 6850 «Фольксваген» автокөлігінен шыққан зиянды заттар мөлшеріне тең.

Алматы қаласында атмосфераны ластаудың 20% жеке секторлар мен жылу энергетикалық жүйелердің еншісіне тисе, 80% — автокөліктердің еншісінде. Қоршаған ортаға жанусыз қалған көмірсутектері мен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері бензинмен жүретін автокөліктерде дизельді автокөліктерге қарағанда анағұрлым көп.

Автокөліктердің қоршаған ортаға жағымсыз әсерін төмендету — тұрақты қоғам құрудың маңызды шарты. Сондықтан қазіргі танда жанармайды аз жұмсайтын автокөліктер үлгілері жасалып, бензинді сұйылтылған газға алмастыру, бензиннің орнына мал азықтық (қызылша, жүгері) өсімдік майларын пайдалану қолға алынуда. Қара металлургия. Шойын балқыту, оны құрышқа қайта өңдеу кезінде де атмосфераға лас түтін көп бөлінеді. 1 тонна шойынды балқыту кезінде 4,5 кг шаң, 2,7 кг күкіртті газ, 0,5-0,1 кг марганец бөлінеді. Онымен қоса қоршаған ортаға біраз мөлшерде мышьяк, фосфор, сурьма, қорғасын қосылыстары, сынап парлары, шайырлы заттар бөлінеді. Түсті металлургияда атмосфераны шаңмен, газбен ластау көзі болып табылады. Түсті металлургиядан атмосфералық ауаға шаңды заттар, мышьяк, қорғасын және т.б. заттар бөлінеді. Электролиз арқылы алюминий алу кезінде де электролиздік ванналардан көптеген шаңды және газды фтор қосындылары бөлінеді. 1 тонна алюминий алу үшін электролиздердің түрі мен қуатына байланысты 33-47 кг фтор жұмсалып, оның 65% қоршаған ортаға тарайды.

Қазақстан территориясында түсті металлургия үш аймақта — Орталық, Шығыс және Оңтүстік Қазақстанда орналасқан. Оңтүстік Қазақстанда кен орындары Жоңғар Алатауы мен Қаратауда кездеседі. Түсті металлургияның өнеркәсіп орындарында Менделеев таблицасындағы элементтерінің 74 түрі өндіріледі. Түсті металдарды өндіру үлкен мөлшердегі энергияны қажет етеді. Сондықтан Мұндай өндіріс орындары электр энергиясының көзіне жақын салынады.

Көмір өнеркәсібінде ластаушы көзі болып терриконниктер — жыныстарда өздігінен жануынан ұзақ уақыт бойы көмір мен пириттің жануы жүреді. Нәтижесінде күкіртті газ, көміртегі оксиді, шайырлы заттардың қосылыстары бөлінеді.

Мұнай өндіру, өңдеу, мұнай химия өнеркәсібі атмосфералық ауаға көмірсутектер, күкіртті сутектер және басқа да иісі жағымсыз заттар бөледі. Синтетикалық каучук заводтарынан ауаға — стирол, дивинил, толуол, ацетон, изопрен және т.б. бөлінеді. 90-шы жылдардың соңында жасаған зерттеулер бойынша Қазақстанның Каспий өңіріндегі тек Мұнай өндіретін орындарынан жылыша атмосфераға 184 ООО тонна әртүрлі зиянды заттар бөлінеді. Ал қазіргі кезде Мұнай өндіретін кен орындарының саны да, өндіретін Мұнайдың мөлшері де ол кездегіден көбейе түсті. АҚШ-та қоршаған ортаны ластағаны үшін заңды тұлғалар мыңдаған доллар айып пұл төлейтін болса, біздің еліміздегі төленетін айып пұл мөлшері одан жүздеген есе аз. Сондықтан-да инвесторлар сүзгілерді орнату, ауыстуру және қоршаған ортаға бөлінетін ластануды азайтудың орнына, оған қарағанда айып пұл төлеуді жөн санайды.

Құрылыс материалдары өнеркәсібінде цемент және құрылыс материалдарын өндіру кезінде де қоршаған ортаға зиянды шаңдар бөлінеді. Мұндай шаңдар негізгі технологиялық процестер — жартылай дайын өнімдерді, шикізаттарды майдалау, температуралық өндеу кезінде бөлінеді.

Химия өнеркәсібі (пластмасса, майлайтын материалдар, тұрмыстық химия заттары және т.б.). Бұл өнеркәсіп саласынан бөлінетін зиянды заттар адам организмі үшін қауіптілердің бірі. Химиялық өнеркәсіптерден қоршаған ортаға ЫВ валентті көміртегі оксиді, ЫВ валентті азот оксиді, күкіртті ангидрид, аммиак, күкіртті сутек, хлорлы, фторлы қосылыстар және т.б. бөлінеді.

Ірі күкірт қышқылды цехтар Жезқазған мен Балқаш мыс балқыту комбинаттарында, Өскеменнің қорғасын-мырыш комбинатында, Ақтөбе және Жамбыл суперфосфат заводтарында салынған.

Атмосферада күкіртті газдар ұзақ сақталмайды. Ауа райы құрғақ жағдайда 2-3 аптадан, ылғалды және атмосферада аммиак болған жағдайда бірнеше сағаттарға дейін сақталады . Атмосферадағы ылғалмен әрекеттесіп — каталитикалык, фотохимиялық еакциялардың әсерінен тотығып Һ,СО₄ ерітіндісін түзеді. Сөйтіп Бұл қосылыстың қауіптілігі арта түседі- күкіртті қосындылар ауа массасымен бірге жел арқылы көшіп сульфатты формаларға ауысады. Олардың көшуі желдің жылдамдығы 10 м/сек жағдайда 750-1500 м биіктікте жүреді күкіртті газдардың таралуы 300-400 км қашықтыққа дейін жетеді.

Күкіртті қосылыстар адамдар мен жануарлардың тыныс алу жолдарына әсер етіп тыныс алуды қиындатады. Өсімдіктерде хлорофиллдердің бұзылуына әсер етіп әтижесінде фотосинтез процесі нашар жүреді, өсу баяулайды, ағашты өсімдіктердің сапасы төмендеп, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімі азаяды. Атмосфералық ауа құрамында күкірттің көп болуы металдардың таттануын (коррозия) үдете түсіп, ғимараттардың, ескерткіштердің, өнеркәсіп бұйымдарының сапасын төмендетеді. Өнеркәсіпті аудандарда, ауылды жерлермен салыстырғанда темір 20 есе, алюминий 100 есе тез таттанып бұзылады. Энергетика өнеркәсіптің барлық салаларының — транспорттың, коммуналды және ауыл шаруашылығының еңбек өнімділіғін арттыратын, халықтың әл-ауқатын көтеріп, дамуына ықпал ететін негізгі қозғаушы күш. Отын-энергетикалық кешен — жанармайларды барлау және өндіру, тасымалдау, тарату және пайдаланудан тұратын салааралық жүйе. Бұлардың құрамына отын өнеркәсібі (Мұнай, газ, көмір) және халық шаруашылығындағы басқа салалармен тығыз байланысты электроэнергетика кіреді.

Қазақстанның экономикасы мен өнеркәсібінің дамуына республикадағы мол табиғи байлықтар себеп болып отыр. Мысалы, Қарағанды көмір бассейнінде көмірдің қоры 51 млрд тоннаны құрайды. Қостанай облысындағы қоры бай темір рудалары және Теміртау металлургия комбинатының салынуымен Карағанды көмір бассейншің маңызы арта түсті.

Сонымен қатар энергетиканың қоршаған ортаны отынның органикалық түрлерінің өнімдерімен, ондағы зиянды қоспалардың болуымен, жылу қалдықтарымен ластауда да үлесі көп. Бүкіл пайдаланатын энергоресурстардың 25% электр энергиясының үлесіне тиеді. Қалған білігі (75%) өндірістік, тұрмыстық жылуға, транспорт, металлургия, химиялық процестер үлесіне тиеді. Жыл сайын дүние жүзінде 25 млрд тоннадан аса энергия пайдаланылады. Энергетиканың қоршаған ортаға әсері отынның түріне байланысты.

Қатты отынды жақ қанда атмосфералық ауаға толық Жанбаған отынның күлді бөлшектірімен бірге күкіртті ангидрид, азот оксиді, фторлы қосылыстардың кейбір қоспалары бөлінеді. Кейбір жағдайларда отын күлінің құрамында Мұнан да улы заттар қоспалары кездеседі. Мысалы, Донецк антрацигтерінің құрамында аз мөлшерінде мышьяк кездессе, Екібастұз көмірі күлінде — бос кремний диоксиді бар. Көмір — планетада ең көп тараған қазбалы отын. Кейбір мамандардың айтуы бойынша көмірдің қоры 400-500 жылға жетеді. Көмірдің Мұнайдан тағы бір артықшылығы, ол дүние жүзі бойынша біркелкі таралған және Мұнайға қарағанда арзан. Бұрынғы КСРО кезінде ірі жылу-энергетикалық кешендер елдің шығысында орналасты, мысалы Екібастұз, Канск-Ачинск кең орындары. Ашық әдіспен өндірілетін бүкіл көмірдің төрттен бір бөлігі Екібастұз кен орнының еншісіне келетін. Мұндағы көмірдің қоры шамамен 9 млрд тонна деп саналады. Алайда Бұл кең орнынан алынатын көмірден күл көп шығады (50% дейін).

Торф (шымтезек). Энергетикалық тұрғыдан торфты (шымтезекті) кеңінен пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін жағымсыз жақтары көп. Біріншіден, су экожүйелерінің режимі бұзылады, сол жердің топырақ жабыны мен ландшафтының өзгеруіне алып келеді. Жергілікті жердегі тұіцы су көздерінің және ауа бассейнінің сапасын төмендетіп, ол жерде тіршілік ететін жануарлардың өміріне де қауіп төндіреді. Сондай-ақ оны сақтау және тасымалдау кезінде де экологиялық мәселелер туындайды.

Сұйық отындарды (мазут) жақ қанда атмосфералық ауаға күкіртті ангидрид, азот оксиді, толық жанып бітпеген отын өнімдері, ванадий қосылыстары, натрий тұздары бөлінеді. Сұйық отын көмірге қарағанда біршама таза, қалдықтар ретінде көп жерді алып жататын, жел тұрса желмен бірге таралатын күл- қоқыстар бөлмейді. Алайда сұйық отын экономикалық тұрғыдан қымбат болғандықтан тиімсіз. Д.И.Менделеев айтқандай, Мұнай жағу — пеште (ошақта) ассигнацияларды өртеумен бірдей.

Табиғи газ. Көмірді табиғи газбен ауыстыру еңбек өнімділігін арттырып, шығын азайып өнімдердің (металл, құрылыс материалдары) сапасын көтереді. Ең негізгісі қаланын экологиялық ахуалын жақсартады. Сондықтан соңғы кезде көмір мен Мұнай өнімдерінің орнына табиғи газ көп пайдаланылуда. Егер көмір жақ қан кезде атмосфераның ластануын 1 бірлік деп есептесек, мазутты жаққанда — 0,6, табиғи газды пайдаланғанда — 0,2-ге тең. Табиғи газды пайдаланғанда атмосфералық ауаға зиянды Н₂0₃ (азот оксиді) бөлінеді, бірақ көмірмен салыстырғанда мөлшері 20%-ға төмен.

Электроэнергетиканың негізін жылу электр станциялары құрайды. Бұлардың үлесіне өндірілетін жалпы энергияның 70 % кедеді- Жылу станциялары жалпы өнеркәсіптен бөлінетін зиянды қалдықтардың 29%-ын бөледі. Олар өздері орналасқан жердің айналасына, биосфераға айтарлықтай әсер етеді. Әсіресе, сапасы төмен отындармен жұмыс жасайтын электр станциялары аса қауіпті . Мысалы, 1 сағат ішінде 1060 тоннасы жағылған Донецкі көмірінен қазандықтардан 34,5 т қоқыс, газдарды 99%-ға тазалайтын электрсүзгіштердің бункерлерінен 193,5 т күл, ал [мұржалары арқылы атмосфераға 10 млн/м3 түтінді газдар бөлінеді. Жылу станцияларынан бөлінген ағынды судың және территориядағы жаңбыр суының құрамындағы ванадий, никель фтор, фенолдар және Мұнай өнімдері су айдынына қосылып судың сапасына, су организмдерінің тіршілігіне әсер етіп, жылулы ластануға алып келеді. Қандай да бір заттардың концентрацияларының көбеюі нәтижесінде судың химиялық құрамы өзгеріп, ол өз кезегінде бактериялар мен су организмдерінің түрлік құрамы мен санына және су айдындарының өздігінен тазару процестерінің бұзылуына, санитарлық жағдайының нашарлауына алып келуі мүмкін.

Жылу электр станциялары қызған пармен қозғалысқа келетін турбиналардың көмегімен энергия береді. Турбиналарды үнемі сумен салқындатып отыру керек. Сондықтан жылу станцияларынан су айдынына, әдетте 8°С-12°С-қа жылынған су бөлінеді. Ал ірі жылу станциялары мен АЭС-тер судың үлкен мөлшерін қажет етеді. Олар 80-90 м³/сек жылы суларды бөліп шығарады. Су айдынында температураның көтерілуімен олардын табиғи гидротермиялық режимі бұзылып судың «гүлдеуіне» алып келеді. Суда газдардың еру қабілеті төмендейді, судың физикалық қасиеті өзгеріп ондағы барлық химиялық және биологиялық процестер жылдам жүреді. Судың тұнықтығы бұзылады, қышқылдығы өзгереді, жеңіл тотықсызданатын заттардың ыдырау жылдамдығы артады және фотосинтез процесінің жүруі төмендейді.

Кен байытатын, мұнай өнімдерін өндіретін және оларды өңдейтін өнеркәсіп орындарын қалдығы аз немесе қалдықсыз технолоғияға көшіру, автокөліктерден, ұшақтардан, жылу Казанды қатарынан бөлінетін газтәрізді, ауа тозаңы, ауыр металдар, Фенолдар және т.б. зиянды заттардың шекті мөлшерден асып кетпеуін бақылау атмосфераны қорғаудың негізгі шаралары болып табылады.

Мазмұны

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Атмосфераның ластану және қоршаған ортаға әсерін бағалау

1. Атмосфераның ластаушы көздері
2. Ауа ортасындағы Шекті Мөлшерлі Концентрациясы (ПДК)

 Қолданылған әдебиеттер

1. Атмосфераның ластануы және қоршаған ортаға әсерін бағалау

Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.

Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда. Оның негізгі себептері – ауаға адамның антропогендік іс-әрекетінен болатын әртүрлі газдардың шығарлыуы. Оларды ауаны ластағыш заттар деп атайды.

Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера – бұкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады.

Бірақ, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себеп ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық күйінің көршеткіштері оның ластану дәрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны ластанған деп саналады.

Ластағыш заттардың негізгі көздері — өнеркәсіп, автокөліктер, зауаттар, жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп, барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын бүлдіреді.

Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организімдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды.

Оның өндіруші көзі – жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе -* теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше үлес қосып келеді.

Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зинды заттар мен газдар, т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көршеткіштер әр жылғажәне тоқсанға жіктеліп « Ақпараттық экологиялық бюллетень» журналы арқылы көпшілікті хабардар етеді.

Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жылдар аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға Ленингор, Зырян, Алматы, қалалары кіреді. Әрине бұл үнемі өзгеріп отырады.

Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т.б. ластану көздерінің жұмыс істеу қарқыны бірдей емес. Мысалы, 1995 жылдары ең көп ластанған қалалардан бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2001 жылдарыЛенингор мен Өскемен шығып отыр. Бұл жерде қара металлургияның ластағыштары және түсті металлургия кәсіпорындарынан шығатын қалдықтар көп. Алматы мен Зырян қалаларының зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағдайы қолайсыз.

Республика жағдайында атмофераның ластануына өнеркәсіптің техникалық жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни, ескерген технологиялық процестернәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті, улы келеді. Оларт негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және әртүрлі қатты және сұйық заттар.

Атмосфера тұрақты көздерден шығатылатын зиянды заттардың мөлшері (АЭБ-келтірілген деректер) қалалар бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда (601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қаларында (170,0 мың т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың т.) облыстары болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,

металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.

Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Қазгидромет мәліметі бойынша республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған.

Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ау бассейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр.

Соңғы 2001 жылдың мәліметі бойынша Өскемен қаласының ауасында күкірт диоксиді және фенол, формальдегид, азот диоксиді қалыпты денгейден 1-4 ШМК-ға артып отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау, Теміртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсе түсуде. Әсіресе, улы формальдегид (3 есе көбейгені )- Шымкент, Тараз және Петропавл қалаларында байқалып отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдын мөлшері Теміртауда (2,3 ШМК), Петропавлда (3 ШМК)жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 ШМК мөлшеріне жеткен.

  Қ азақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын-шашын мөлшері өте аз болғандықтан, ауаның табиғи тазаруы нашар. Мысалы, Алматы, Шымкент, Ленинагор, Зырян, Глубокое қалаларында ауа бассейіндерінде табиғи ауа ағыстары балмайды, соның себебінен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен оранып жатады.

Ауа бассейінің құрамында ауыр металлдардың болуы да өте қауіпті.

Әсіресе, кадмий, қорғасын, мырыш, сынап, мөлшері үнемі бақылауға алынады. Ауыр металлдармен ауаның ластану республика бойынша жоғары болмағанмен жекелеген қалалар бойынша жағдай жақсы емес. Мысалы, қорғасын көрсеткіші Ленингорде – 17 ШМК, Балхашта – 8, Шымкентте – 6 есе болып отыр. Бұл көрсеткіштер кейбір жылдар 17-81 ШМК- ға жеткен.

Қазақстан ауа бассейінің ластануы көршілес мемлекетердің ауаға шығарлатын зиянды заттардың есебінен де көбейе түседі.

Өйткені, ауа бассейінің бәрімізге ортақ екені айқын.

Төмендегі мәлімет осыны дәлелдейді. Мысалы, Қазақстанның өз ластану көздерінен түскен және шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі төмендегідей болған:

 ЛастағыштарҚазақстан ластағышКөршілес елдердің

көздерінен түскен көздерінен түскен үлес

1. Күкірт46%54%
2. Азот 19%81%

(тотыққан)

1. Азот

(тотықсызданған)  51%  49%

1. Күкірт (сутек) 68%  32%
2. Көмірсутектер 61% 39%

Әрине, өз кезегі кезегінде Қазақстанның ауа бассейінің де Ресей,Қырғыз, Өзбек республикаларына да күкірт пен азот қосылыстары өтеп отырады.

Атмосфера ауасын ластайтын заттардың мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200 млн тоннаға жетіп отыр. Ал, оның құрамы 20-дан астам химиялық элементтен тұрады. Соның ішінде қорғасын, кадмий мен мырыштыңауада таралуы және онымен адамдардың улануы жиі байқалуда. ₂Олардың мөлшері ауада 0,0003 мг/м³ аспауы керек.Оның негізгі көзі – автокөліктер, қорғасын аккумуляторы, қару-жарақ технологиясы. Осы заттармен адамдардың улануы жиі болғандықтан, қазір көптеген елдерде балық аулауда, аккумулятор және қорғасын өнеркәсібінде жалпы қорғасынды пайдалануды шектеп отыр.

Сондықтан, ауаға зиянды заттардың шығарлыуын реттеу,технологияныжетілдіру, өндіріске қалдықсыз және ағызылымды заттарды қайта өңдеп пайдаға асыру бүгінгі күнің қатаң талабы болмақ.

1. Атмосфераны ластаушы көздер

Атмосфера ауасының шекарасы болмайтындықтан ло бүкіл жер шары халықтары мен онда тіршілік ететін жануарлар, құстар және тірі организмдер мен өсімдіктер дүниесі үшін ортақ байлық болғындықтан, оны ластамау, сапасын тіршілікке зиян келтірмейтін ббиосфераның құрамдас бөлігі болып табылады.

Адам іс-әрекетінің нәтижесінде ондағы түрлі газдар және басқа қалдықтар бөлніп шығарлуда. Ол ластағыш заттар атмосфера ауасының газалық сапасын төмендетуде. Атмосфера адам үшін атқаратын қызметі орасан зор, Атмосфер бүкіл әлемді таза ауа мен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газдармен, басқа химиялық элементтермен (О₂, N_2, СО₂ және т.б.) байытады. Жер планетасын күн мен ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден, метеориттерден қорғайды, климатты, ауа райын, зат алмасу, энергия алмасу және т.б. іс-әрекеттерді, жалпы жер шарындағы тұрақтұлықты жоғары дәрежеде үйлестіріп отырады.

Адам кез келген қызметі жердің жалпы ресурсына әсер етеді.

Бұл қызметтердің нәтижесінде жер ресурстары аяқталуы керек сияқты.

Бірақ, жердің үнемі күн сәулесінен жаңа энергия алынатынын естен шығармау керек.

Адамзатқа орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себебі ауаның ластануы болып отыр. Атмосфера ауасының сапалық көрсеткіштері оның ластану дәрежесімен анықталады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың ШМК-сы қалыпты құрамынан өсіп кете сай келмесе, онда ондай ауаны ластанған ауа деп санайды.

Ластағыш заттардың негізгі көздері- өнеркәсіп, автокөліктер, жылу энергетикасы, мұнай, газ, көмір өндіру, өндеу орындары, космос және т.б. өндіріс салалары. Бұл аталған обьектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттердің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластауды физикалық (шу, тербеліс, әр түрлі сәуле шығарулар) және химиялық (әр түрлі заттар: ауада-улы газдар және булар, суда және топрықта ауыр металлдардың иондары) деген екі түрін қарастырайық.

Таза ауа компоненттерімен атмосфераның негізгі ластағыштарын салыстыру үшін төмендегі кестелерге көіңл аударайық.

Таза ауа компоненттері

№	Компоненттер	Көлем бойынша,%
1 2 3 4 5 6	Азот (N2) Оттек (O2) Аргон (Ar) Көмір диоксиді (CO2) Озон (O3) Гелий, метан, криптон және суттектің аздаған мөлшері	78,08 20,94 0,93 0,03 0,00005 0,002-ден аз неон

Біріккен Ұлттар Ұйымы бағдарламасының ЮНЕП деректері негізгі ластағыштар жылына 25 млрд т болса. Оларға:

№	Компоненттер	Көлемі бойынша млн.т/ж
1 2 3 4	Көмір диоксиді мен шаң-тозаң Бөлшектер Азот оксидтері (NxOy) Күкірт диоксиді Көмірсуттектер (C8Hy)	8000 60 200 80

1. Ауа отасындағы Шекті Мөлшерлік Концентрациясы (ПДК)
2. ШМК_ж.з – жұмысшы зонадағы ауаның құрамындағы ластаушы заттардың ШМК, (мг/м³) (ПДК_р.з – рабочей зоны). Бұл концентрация апатының 8 сағаттық жұмыс күнінде (жексенбіден басқа күндерде), немесе аптасына жалпы 41 сағаттан аспайтын жұмыс істеген кезде жұмыс жасының соңына дейін (25-30 жыл) ауырмаған, немесе қазіргі зерттеу әдістері оның ешқандай ауруын тіркемеген немесе денсаулығында ешқандай ауытқулар болмаған шаманы білдіреді. Жұмысшы зона деп , еденнен немесе жұмысшы тұрақты тұратын жерден 2 м биіктіктегі кеңестікті айтады.
3. ШМК_м.б – тұрғын үйлер орналасқан ауадан ауасындағы максимальді бірреттік шектік концентрациясы, мг/м³ (ПДК_м.р – максимально разовая). Бұл концентрация сол ауа мен 20 минут тыныс алынған жағдайда, адам организімінде рефлекторлық (субсенсорлық) реакция бериеуі керек.
4. ШМК_о.т – тұрғын үйлер орналасқан аудандағы ауа құрамындағы үлы заттардың орташа тәуліктік шекті мөлшерлік концентрациясы, (мг/л) (ПДК_с.с — среднесуточная). Бұл концентрация адам ол ауамен қанша уақыт тыныс алса да тікелей немесе жанама ешқандай әсер етпеуі керек.

Біз тыныс алатын ауада, көптеген зиянды заттар бар. Олар қатты бөлшектер, мысалы күл бөлшектері, асбест, көмірсутектердің суда еріген ұсақ тамшылары және әр түрлі газдар. Бұл ластағыштардың барлығы адам организміне биологиялық әсер етіп, тыныс алуын қиындатады, жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысын тежеп ауруға шалдыұтырады. Ауадағы күкірт диоксиді мен көміртек (2) және (4) оксидтерін қарастырып көрейік.

  Күкірт (4) оксиді SO₂ суда еруі нәтижесінде қышқыл жаңбырлар түзіледі H₂O+SO₂=H₂SO₃. Бұл газ негізінен жылу электр станциясы отындары (мазут, қоңыр көмір, күкіртті мұңай өнімдері) жанғанда бөлінеді.

Көмір немесе мұнайды жаққанда олардың құрамындағы күкірт тотығы екі қосылыс, күкірттің диоксидін және триоксидін түзеді. Отынның алғашқы жануы кезінде күкірттің триоксидіне бар болғаны 3%тотығады. Қышқыл жаңбырлар өсімдіктер дүниесін бүлдіреді, топырақ пен өзендердің қышқылдығын арттырады. Мысалы Норвегияда 1980 жылдары қышқыл жаңбырлардан көптеген балықтар қырылып қалған, бұның себебінің көбі Ресейдің “Северо-никель” комбинатының кінәсінен болған.

 Күкірт диоксидінің 1м³ орташа мөлшері 100 мкг болғанда, ал біздің көптеген қалаларымыздың ауадағы SO₂ мөлшері кейде бұдан әлдеқайда жоғары екенін тәжірибелер нәтижесі көрсетіп отыр, сондықтан бұл ауа әсерінен өсімдіктер сарғыш тартып, тыныс алу органдары ауруларының көбейгені байқалған.

  Азот оксидтері(N_xO_y) көбінесе ормандар өртенгенде,ЖЭС (ТЭС) және автокөліктерден, азот қышқылы өндірісі мен қопарғыш заттар өндірісі де бұлалардың бөліну көзі болуы мүмкін.

 Бұлардың ішінде NO – азот оксиді 2 адамның нерв жүйесіне әсер етеді, әрі қандағы гемоглабинді азайтып, оттектің жетіспеуіне себеб болады.

NO₂, N₂O₄ – оксидтері су мен әрекеттесіп азот қышқылын түзеді.

4NO₂+2H₂O+O₂=4HNO₃ . Бұлар тыныс жолдарын қабындырып, өкпенің қанауына жол ашады.

Азот оксидтері фотохимиялық түтінді тұман түзілуінде, ал ол пероксиацетилнитраттар түзіп , оның 0,1-0,5 мг/м³ мөлшері көзді тітіркендіріп, өсімдіктердің қурап кетуіне жол ашады.

Ауаның фотохимиялық ластану дәрежесі әсіресе, автокөліктердің жиі қозғалыстары уақытында, таңертен мен кешкі сағаттарда қаладағы ауаға көмірсутектер мен азот оксидттері көп мөлшерде бөлінеді.

 Көмірсутек (2) оксиді (СО)-қала ауасында басқа ластағыштардың барлығынан концентрациясы жоғары. Бірақ, бұл газдың иісі, түсі, дәмі болмағандықтан біздің сезу органдарымыз оны байқай алмайды.

 Оның қаладағы ең үлкен көзі-автокөліктер. Оның 90%мотор отынының толық жанбауы нәтижесінде түзіледі. 2С+О₂=2СО, толық жанғанда С+О₂=СО₂.

  АҚШ-та 1960 жылдарда автокөлік әрбір 1,5 км 73г көміртек оксидің бөлген, ал 1981 жылы автокөліктер СО бөлуі 15 км, 3,4г-ға дейін азайған. Автокөліктерден СО бөлінуін белгілі стандарттарға дейін жеткізу үшін көлік түтінін мотордан шыққан жерде Рt және Pd катализаторлары арқылы өткізу тәжірибесі жиі қолданылады.

  Көміртек (4) оксиді СО₂ инфрақызл сәулелерді сіңіруі (700-1400 нм толқын ұзындығындағы), сөйтіп парниктік азауы болуымен залал келтіреді. Өйткені, жер беті барлық энергиясынан спектрдің көрінетін бөлігінің (400-700нм ) сәулелерін сіңіріп, ал ИҚ сәулелерді ұзын толқындар түрінде шағылдырады.

 1850 жылы адамзаттың техногндік әрекеттерінің нәтижесінде СО₂-нің атмосферадағы мөлшері 0,027-ден 0,033 %-ке дейін өскен. Сөйтіп адамзаттың 20 ғасырда табиғи отындарды жағу мөлшері оның 20 ғасырға дейінгі бүкіл жаққан отын шамасына тенеседі екен.

Шаң тозан атмосфераға бөлінген топырақтың эрозиясынан, вулкандардан, шанды борандардан түзіліп, 20%-тей шамада адамның әрекеті нәтижесінде, тау-кен өндірісі шаңдары, цемент және басқа құрылыс материлдарды өндірісінде түзіледі. Мысалы Францияда өндірілетін цементтің 3%-ті шаң түрінде атмосфераға жылда 100 тонна тасталады екен. Индустрияның қалалардағы қонған шаң құрамында 20%темір оксиді(Fe₂O₃), 15% кремний оксиді (SiO₂) және 5% күл (С), сонымен бірге көптеген ауыр металдардың оксидтері мен улы қосылыстары (марганец оксиді, қорғасын, молибден,ваннадий, сурьма, теллур оксидттері) түрінде осылардың өндіріс орыдарынан бөлінетінің ескеру керек.

 Бұл орайда американдық эколог О. Бартон атмосфераның шаңмен ластануын былай деген : екінін бірі не адамзат атмосфераға тасталатын шаң мөлшерін азайтуы қажет, немесе шаң-тозаң жер бетіндегі адам саны азайтады.

Шаң –тозан тек денсаулыққа тыныс алуды қиындатып қана қоймай, климатына өзгеруіне де үлкен ықпал етеді, өйткені ол күн сәулесін шағылыстырып жерден жылыудын кетуін қиындатады.

Сонымен, адам әрекеті нәтижесінде климат өзгереді, атмосфераның химиялық құрамы өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістердің атмосфераға онша қатысы болмағаны мен, ортаның биотикалық бөлімі оның құрам бөлігі болған адамға әсер етуші негізгі фактор болып саналады.

 Атмосфера (ауа ортасы) 2 аспектіде бағаланады:

1. Климат және оның табиғи әсерлердің нәтижесінде өзгеруімен антропогенді әсерлердің (макро климат) натижесіндегі өзгерісі және ұсынылып отырған жобаның нәтижесіндегі өзгеруі (микро климат). Бұл бағалар іске асырылайын деп отырған жобаның антропогендік қызметіне климаттын ықтимал әсерін болжауды да көздейді.
2. Атмосфераның ластануы алдымен оның ықтимал ластануы кешенді көрсеткіштердің біреуінің көмегімен бағаланады: атмосфераның ластану потенциалы (АЛП), атмосфераның сейілту (шашыратқыш) қабілеті (АШҚ) және басқа..

 Содан соң, сол аудағы атмосфераның ластану деңгейін бағалау жүргізіледі. Климаттық-метеорологиялық еркшкліктермен атмосфераның өзгерістері туралы мәліметтерді сол ауданның гидромет қызмет і орталығынан алады. Нақты түрде алынған ластағыш көздерімен бағалар негізінде жобаланып отырған обьектінің атмосфераны ықтимал ластағыш бағалары арнайы компьютерлік бағдарламаларда (Эколог, Гарнт, және басқа)

Есептеліп, ол тек атмосфераның ластануын ғана есептеп қоймай, сонымен бірге ластағыш концентрацияның карта сызба-нұсқаларымен сол алаңға түсе алатын ластағыш заттар туралы деректерді де береді.

  Атмосфераның ластануының басты белгісі – ластағыш заттардың (ШМК) (ПДК) болып табылады. Ауадағы ластағыш заттардың өлшенген немесе есептелінген концентрациясы ШМК (ПДК)- мен салыстырлады, сөйтіп атмосфераның ластануы ШМК шамасымен өлшенеді. Атмосфералық ауаның санитарлық сапасын анықтау үшін, ондағы ластағыш заттардың мөлшерін көлемі 1 м³ауадағы мг- мен алынған салмағымен бағалайды.

 Концентрацияны бұл жолмен анықтауды ластағыш заттың кез-келген агрегаттық күйін анықтауға қолдануға болады. Шет елдерде, мысалы АҚШ-та, басқа концентрация қолданылады:

Млн⁴=лаcтану көлемі / ластанған ауаның 10⁶ көлемі =10^-4%

(көлемдік)

Мг/м³ = млн^{-1 М / 22,4}

Мұнда: М- ластағыштың малекулалық массасы:

22,4-1 моль газдың 25^оС және 760 мм сн. Бағ. қысымдағы литрмен алынған көлемі.

Қоршаған ортаға өндіріс орындарының әсерін бағалау негізгі болып, атмосфераға қоспалар тарағанан кейінгі іс жүзінде концентрацияның шекті мөлшерлі концентрациясымен ШМК салыстырғанда шамасы болып табылады. Атмосфералық ауада ШМК –ның сәйкес мәндері белгіленген.

Өндіріс ғимараттардың ауасындағы зиянды заттардың концентрациясын ШМК_ж.з мөлшерлі ауаландырылты цехтардың ауасындағы шамасы 0,3 ШМК_ж.з, елді мекендер атмосфера ауасында ШМК_м.б, демалыс және курортты жерлерде -0,8 ШМК_м.б болуы қажет.

 ШМК нормалар және құрал жабдықтар, машиналар, жаңа технологиялық және өндірістік механизімдер жобалау, оларды сараптау үшін, сонымен бірге ауа тазаландырғыштар, газ, шаң-тозаң ұстағыштармен ылғалдандырғыштар, суытқыш жүйелері, есептеуші-бақылаушы аспаптар және хабарландырғыш жүйелер жасауда бастама негізі болып саналады.

  Өндіріс орындары мен фабрикалардың және басқа да объектілердің атмосфера ауасына ластағыш заттарды шығарып тастауын санитарлыұ-эпедемиялық станциялар, қоршаған ортаны қорғау комитеттері мен олардың жергілікті жерлердегі қалалық, аудандық бөлімшелері бақылау жасайды.

 Атмосфера ауасын ластаудың алдын алу үшін ластағыштырдың барлық көзі тізімге алынып, қатаң қадағалау үшін олардың әрқайсысына (шата, мұржа, автокөлік және т.б.) нормалар бекітілген. Әрбір өндіріс орны мен жеклеген объектілер үшін әрбір аудан, әрбір шаршы метірге дейін ШМК-ның ғылыми-ехникалық нормативті әрбір конкретті ластағыш түріне, белгілі уақыт аралығында сол аудандағы барлық ластағыштардың мөлшерінің суммасы адам денсаулығына әсер етпейтін шамдан (ШМК) аспауы қатаң түрде қадағалап отыруы тиіс.

Ластағыштардың атмосфераға нормативті шығарлу мөлшері ластағыштың әрбір көзі үшін белгіленеді және бүкіл өндіріс орнына жалпы мөлшер болып бекітіледі. ШМК белгіленгенде,ластағыштардың фондық концентрацияларын ескеру шарт.й

  ШМК есептеу әдісі ластағыштың жекелеген қасиеттері ескеретін модельді қолдануға негізделген (ШМК_м.б): фондық концентрациясы С_ф; ластағыш көзінің геометриялық өлшемдері (һ-биіктігі, м; Д- аузының диаметірі, м) көзден шығатын газ ағынынң шарттары (Т- қоршаған ауа температурасы мен шығарлатын қоспа температуралар айырмасы, V – қоспаның шығатын бөлімдегі орташа жылдамдығы, м/с);

 W,f -атмосферадағы ластағыштың тіке және көлбей таралу шарттары;

 Ai — салыстырмалы агрессивтілік көрсеткіші;

  F — ауада шөгіп қалу жылдамдығын ескеретін коэффицент;

  n -жердің рельефін ескеретін коэффициент.

  Атмосфера ластану дәрежесі қауіпсіздік класын ескере отырып ШМК-мен салыстырғанда қандай жиілікте қайталанатын мен еселігі және ластағыш заттардың биологиялық суммалық әсері арқылы анықталады.

Ауаның әр түрлі класс ластағыштармен ластану дәрежесін кейде оларды концентрацияларын ШМК-ға келтіріп есептелінген мөлшері 3-класс қауіпсіздігіне сәйкестіндіріп анықтауда қолданады.

Ауадағы ластағыштардың адам денсаулығына ықтимал кері әсерін бағалауды 4-класқа бөледі:

1-ші класс – төтенше қауіпті;

2-ші класс — өте (жоғары) қауіпті;

3-ші класс — орта қауіпті;

4-ші класс — бәсең қауіпті.

 Ауаны ластағыштың жалпы және ақпаратты көрсеткіші ретінде – АЛОКИ – атмосфераның ластауының орташа жылдық кешенді индексі (КИЗА- комплексный индекс среднегодового загрязнения атмосферы) қолданылады. Олар атмосфераның күйіне байланысты ластану дәрежесіне қарай төмендегідей кластарға жектеледі:

1. Норма класы – ҚР қалаларының ауасының орташа ластығы дәрежесінен төменге сәйкес деңгей.
2. Қауіп клас – орта дәрежедегі деңгей шамасында.
3. Кризис класы – орташа шамадан жоғары деңгей.
4. Апат класы – орта деңгейде әлдеқайда жоғары.

 АЛОКИ – көбінесе қала немесе өнеркәсіп территориясының жекелеген аумағындағы атмосфераның ластану дәрежелерін салыстыру үшін немесе атмосфераның ластану тенденциясындағы уақытша өзгеріске ұшырауын бақылау үшін қолданылады.

Атмосфераның ластану дәрежесін кешенді индекс (АЛОКИ) критерийлері бойынша бағалау

Атмосфера күйінің көрсеткіші	Атмосфера экологиялық күйінің класы
Норма (н)	Қауіп (Қ)	Кризис (К)	Апат (А)
Ауаның ластану деңгейі	5-тен төмен	5-8	8-15	15-тен жоғары

 Территория атмосферасының ресурстық потенциалы (РП)  деп ауаның іс жүзінде ластануын ШМК шамасына дейін қоспаларды сейілту арқылы өздігінен тазалау мүмкіндігін айтады. Атмосфераның сейілткіш қабілеті, кешенді климаттық және лабараториялық көршеткіштерден атмосфераның ластану мөлшері АЛП және ауа пайдалану параметірі АПП негізінде бағаланады. Бұл сипаттамалар ластану деңгейлерінің жасалу ерекшеліктерін, метеожағдайларға байланысты, қоспалардың атмосферада жинақталып содан соң шығарлуын анықтайды.

 АЛП әр түрлі жағдайдағы әр түрлі деңгейдегі ластану мүмкінділігі сипаттайды, ал кейбір авторлар мұны қоспаларды ауа бассейінде таратуға қолайсыз жағдайлардың метеорологиялық қайталанғыштығының кешенді сипаттамасы деп қарастырады. Мысалы, шет елдердің кейбірінде АЛП – ның қала жағдайлары үшін жер бетіне жақын қабатты инверсия және тұрып қалу қайталанғыштығына әлсіз желдер мен ұзақ уақытта тұмандану сипатына қарай 5 класқа бөледі.

 Ауа пайдалану параметірі (АПП)- ауадағы ластағыш заттардың шамасын, таза ауа мен сұйтылып араластыру нәтижесінде, орташа молшерлі концентрацияға дейін қажетті таза ауа көлемін сипттайды. Бұл параметр қоршаған ортаны ауа тазалығына жауапкершілік ұжымдық түрде іске асырылатын жағдайға қажет. Бұл негізде бір тұтас территорияда орналасқан өндіріс орындары ортақтасып, әрбіреуіне ластағыштар мөлшерін нормалауға, сөйтіп жалпы ластағыш көлемі аз болатын болса, басқа өндіріс, өнеркәсіп және басқа объектілерге атмосфераға ластағыш шығару құқығын сатуға да өз араларында келсім жасай алады.

Атмосфераның ресурстық потенциалы (АРП) бағалау, территория климатының жағымдылық негізінде, ол территорияны рекреациялық және селетебті мақсатта қолдану мүмкіндігі ескерліп жүргізіледі.

Мұндай бағалау жүргізудің негізгі құрам бөлігі – жылдың суық және жылы кезеңіндей ауа райының (яғни ауа ылғалдылығы, күн радиациясы, температура және т.б. метеофакторлардың) физиологиялық-гигиеналық жіктелу болып табылады.

Атмосфералық ауаны кейбір зерттеушілер қоршаған ортаны ластаушылар тізбегінде бастапқысы деп қарастырады. Топырақ пен жер беті сулары кей кезде атмосфера ауасының қайта ластану көзі болуы немесе, керсінше оның ластануының жанама көрсеткіші болуы мүмкін. Бұл жай, атмосфераның тікелей ластануын қарастырған кезде, атмосферамен бір тұтас жанасушы орталар әсерлерін ескере отырып, атмосфера күйін интегралды бағалаудың анықтаушы негізі болады.

 Атмосфераның ластануының жанама көрсеткіші ретінде атмосферадағы қоспаның топырақ бетіне және су айдынына түсуі, сонымен қатар атмосфералық жауынмен олардың жуылуы қабылданған. Бұл бағалаудың белгісі белгілі уақыт аралығындағы ауалардың қоспалардың түсу мөлшерінің уақыттық интервалы болып табылады.

Бірқатар Европалық мемлекеттерден сараптамашылар торы тарапынан қышқыл орман топырақтары және жер беті, жер асты сулары үшін төмендегі сынақ жүктемесі (бұл орталардағы химиялық өзгерістер мен биологиялық эффекттердің бірлескен өзгерістерін ескеріп) ұсынылған.

1. Күкірт қоспалары үшін 0,2-0,4 г*м²*жыл
2. Азот қосылыстары үшін 1-2г*м²*жыл.

Атмосфералық ауаның сапасының ластануына кешенді бағалау, техногенді процестердің динамикасының талдануы және оларды кері әсерлерінің қысқа мерзімі аралығында немесе ұзақ жылдардан кейін шағын алқаптағы немесе үлкен бір аймақтағы бағалау болып табылады.

Кеңістіктік ерекшеліктерді талдау кезінде және атмосфераның уақытша ластану динамикасының адам денсаулығы мен экожүйеге әсерінің салдарын анықтау үшін картографиялық әдісі (соңғы кездерде-ГИС-салу ) түрлі картографиялық материалдар, соның ішінде аймақтын табиғи ерекшеліктерін ескеретін сипаттаманы (қорықтар және басқа да қорғалатын алқаптар) қолданып жүргізіледі.

Атмосфераның күйін бағалаудың оптималды компоненттерінің интегралды кешенді жүйесі төмендегілерді қамтуы қажет:

1. Санитарлық-гигениалық тұрғыдан (ШМК) ластану деңгейінің бағалануы .
2. Атмосфераның ресурстық потенциалының бағалануы (АРП) және АПП).
3. Белгілі басқа орталарға әсері дәрежесінің бағалануы (топырақ және өсімдіктер, қар, сулар).
4. Антропогендік әсерлердің табиғи-техникалық жүйеге әсерін интинсивтілігі негізінде ол әсерлердің қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болжамы.
5. Антропогендік әсердің кеңестік және уақыттық ықтимал кері әсердің көлемін анықтау.

 Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, атмосфераға әсерді негізден бағалау үшін мемлекеттік экологиялық сараптау жүргізу үшін мыналарды қарастыруды ұсынады.

1. Атмосфералық ауадағы зиянды заттардың таралуын анықтайтын әдістердің сипаттамасы мен коэффициенттері.
2. Ластағыш заттардың парметірлері, қондырғылар толық істеп тұрған кездегі ластағыш заттардың сапалық және мөлшерлік көрсеткіштері.
3. Ластағыштар мөлшерінің азайтылуы туралы істелетін жұмыстардың негіздемелері (технологиялық процесті жетілдіру, газ сорғыш, сіңіргіштердің сапасын жақсарту және т.б.)
4. Бір кезектегі үлкен мөлшердегі шығарылу сипаты.
5. Жиынтық (суммалық) зиянды әсер етеін заттар және заттар тобының тізімі.
6. Шекті мөлшердегі шығарылу нормативін енгізу туралы ұсыныс.
7. Озық ғылыми-техникалық дәрежедегі технологияларды қолдану арқылы атмосфераға шығарлатын ластағыштар мөлшерін азайтудың қосымша жолдарын іздестіру.
8. Атмосфералық ауаны ластағыштар мен жобаланып отырған объектінің ықтимал ластағыштарына сипаттама (тиісті есептеулері мен болжауларына талдау жасау).
9. Қабылданған санитарлық нормалардың негіздемелері.
10. Технологиялық режимді сақтамаудың немесе табиғи апаттар нәтижесіндегі ықтимал қауіптің нәтижелерін болжау тізімі.
11. Болуы мүмкін апаттардың көлемі және оның салдарын жоюдың шаралары.
12. Аномальды ыңғайсыз метеорологиялық жағдайлардағы атмосфераға шығарлатын ластағыштардың мөлшерінің шектеп тыс тарамауын реттейтін, қадағалайтын істер.
13. Атмосфералық ауаның ластанбауын қадағалау жұмыстары.

Қолданылған әдебиеттер

1. Бродский А.К. жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы: Ғлым, 1998.
2. Жумадалиева С., Баешов А., ЖарменовА. Қоршаған орта химиясы. Алматы,1998.
3. Баимбетов Н.С. Правовые основы экологической экспертизы в РК. Алматы: Қазақ университеті, 2001.
4. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
5. Руководства по оценке воздействия промышленности на окружающую среду и природаохранные критерии при размещении предприятий:Программа ООН по окружающей среде. Новосибирск:ГПГБ СО АН СССР, 1989.

№103 жалпы орта мектебінің
4 «Ә» сынып оқушысы
Жаубасар Муратбек
Сынып жетекшісі: Буриева Гульбахар

Адам денсаулығы үшін ең маңыздысы — таза ауа. Сол үшін қазір көктем болғандықтан көгалдандыру жұмыстарын жүргізуіміз керек. Мектептің, үйдің ауласына ағаштардың көшетін отырғызуымыз қажет. Қазіргі таңда ауаны тазартудың жолдарын қарастырып жатыр. Көліктерді газбен жүргізуді, зауыт пен фабрикалардың мұржаларына сүзгіштер қойып жатыр. Бізде қолымыздан келетін көгалдандыру жұмыстарда ат салысамыз.

Құрметті оқырман! Файлдарды күтпестен жүктеу үшін біздің сайтта тіркелуге кеңес береміз! Тіркелгеннен кейін сіз біздің сайттан файлдарды жүктеп қана қоймай, сайтқа ақпарат қоса аласыз! Сайтқа қосылыңыз, өкінбейсіз!
Тіркелу

Толық нұсқасын секундтан кейін жүктей аласыз!!!

Кейінірек оқу үшін сақтап қойыңыз:

Қарап көріңіз 👇

Светило науки — 9 ответов — 0 раз оказано помощи

Мазмұны

• Себептері
• Өнеркәсіптік газ шығарындылары
• Автомобиль трафигі
• Органикалық отынды жағу
• Мұнай
• Көмір
• Тұрмыстық жану
• Орман өрттері
• Ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы
• Күріш
• Қант құрағы
• Күйіс қайыратын мал
• Салдары
• Ғаламдық жылуы
• Тыныс алу органдарының аурулары
• Қышқылды жаңбыр
• Негізгі ластаушы заттар
• -Газды
• Көміртек оксиді және диоксид (CO және CO2)
• Азот оксидтері (NOx)
• Күкірт диоксиді (SO2)
• Тропосфералық озон (O3) немесе жер деңгейіндегі озон
• Метан
• Ұшатын органикалық қосылыстар (VOC)
• CFC-11
• Диоксиндер мен фурандар
• -Материалды бөлшектер (PM)
• Шығу тегі
• Жіктелуі
• Эффектілерді өңдеу
• Мексика, Колумбия, Венесуэла, Перу, Аргентинадағы ауаның ластануы туралы мәліметтер
• Мексика
• Колумбия
• Венесуэла
• Перу
• Аргентина
• Шешімдер
• Хабардар болу
• Заң шығару әрекеті
• Технологиялық қосымшалар
• Қалдықтарды басқару
• Өндірістік процестердің тиімділігі және таза энергия көздерін пайдалану
• Көлік
• Ормандар көміртекті раковина ретінде
• Әдебиеттер тізімі

The атмосфераның ластануы Бұл ауаға бөгде компоненттерді енгізу немесе оның тірі адамдарға зиянды қалыпты құрамының өзгеруі. Анықтама бойынша атмосферадағы адам денсаулығына әсер ететін кез-келген элемент ластаушы болып табылады.

Атмосфера құрамының тепе-теңдігіне табиғи себептер мен антропикалық себептер әсер етуі мүмкін (адамның әрекеті). Табиғи себептерге вулкандық белсенділіктен, орман өрттерінен және тундраның еруінен газдар шығарылуы жатады.

Атмосфералық ауаның ластануының антропикалық себептері әр түрлі және олар ластаушы газ шығарындыларын тудыруы мүмкін. Оларға өндірістік белсенділік, автомобиль трафигі, қазба отынды жағу және антропикалық шыққан от жатады.

Атмосфераның ластануы тірі организмдердің тыныс алуына әсер ететін ауа сапасының төмендеуіне әкеледі. Ол сонымен қатар адамдарда және басқа жануарларда тыныс алу органдарының ауруларын тудырады, ал кейбір ластағыштар қышқыл жаңбырдың ізашары болып табылады.

Екінші жағынан, жердің орташа температурасының жоғарылауына парниктік газдар жауапты. Ғаламдық жылыну құбылысы планетаның жұмысында үлкен теңгерімсіздіктер туғызады.

Елдер әр түрлі себептермен ауаның ластануының әр түрлі дәрежесіне ие. Латын Америкасында Мексика мен Перу атмосфералық ауасы нашар елдер болып саналады, ал Мехико — ең үлкен проблемаға ие қала.

Атмосфераның ластануын бақылау үшін ластаушы газдар шығарындыларын азайту бойынша шаралар қабылдау қажет. Осы мағынада атмосфераға шығарылатын газдардың азаюына әкелетін заңды шаралар қабылдануы керек.

Сол сияқты, қазба отынына тәуелділікті азайтып, таза энергияны (гидроэлектрлік, күн, жел, геотермалдық) пайдалануды арттыру керек. Сол сияқты, ормандарды кесуді тоқтату және зардап шеккен аудандарда ормандарды қалпына келтіру бағдарламаларын іске асыру қажет.

Себептері

Атмосфераның ластануы ластаушы газдардың немесе ластаушы материал бөлшектерінің болуынан болуы мүмкін. Оларды табиғи жолмен немесе адамның әрекеті арқылы жасауға болады.

Табиғи себептер негізінен орманның өздігінен шыққан өрттері және СО2 бөлетін тундраның еруі болып табылады. Алайда бұл факторлар ауа сапасына үлкен әсер етпейді.

Адамдардың, әсіресе өнеркәсіптің дамуына байланысты, атмосфераға ең көп газ шығаратындар жатады.Олардың ішінде бізде:

Өнеркәсіптік газ шығарындылары

Өндірістік процестер атмосфераға әр түрлі газдар шығарады, мысалы қағаз өндірісінде пайда болатын диоксиндер. Мұнай-химия өнеркәсібі өз тарапынан басқа қосылыстармен қатар СО2, азот оксидтері мен күкірт оксидтерін өндіреді.

Көмір мен газды отын ретінде пайдалануға байланысты CO2, SO2 және сынап шығарындыларына көп үлес қосатын энергетика саласы болып табылады.

Автомобиль трафигі

Автомобиль трафигі атмосфераға қосылған СО2-нің көп бөлігі үшін жауап береді. Екінші жағынан, дизельді көліктерде жану атмосфераға жүздеген газ тәрізді және қатты заттарды шығарады.

Өндірілетін газдардың қатарына көміртек оксиді және диоксид, күкірт диоксиді, азот оксидтері, көмірсутектер және олардың туындылары жатады. Сонымен қатар, атмосферадағы NO2-нің 90% дизельді жағудан пайда болады.

Екінші жағынан, қарапайым көміртек, органикалық заттар және күкірт сульфаттары сияқты бөлшектер шығарылады.

Органикалық отынды жағу

Мұнай

Бензин, дизель, майлау материалдары, пластмасса және басқа да қосымша өнімдерді алу үшін майды өңдеу кезінде ластаушы газдар мен бөлшектердің көп мөлшері пайда болады. Бөлінген газдардың ішінде көміртегі оксиді, күкірт диоксиді және атмосфераны ластайтын СО2-нің 30% -ы бар.

Көмір

Көптеген елдерде көмір әлі күнге дейін ең көп қолданылатын жылыту отыны болып табылады. Оның жануы кезінде көп мөлшерде SO2 түзіліп, атмосфераға сынап бөлінеді.

Тұрмыстық жану

Үйдегі жану қоршаған ортаның ұсақ бөлшектерімен (PM2.5) қоршаған ортаның 12% ластануына себепші болады деп есептеледі.

Орман өрттері

Дала өрттері жыл сайын атмосфераға миллиондаған тонна парниктік газдар мен қышқыл жаңбыр шығарады. Оларға көмірқышқыл газы мен оксид, метан және азот оксидтері жатады.

Екінші жағынан, олар қоршаған ортаға ауаны ластайтын және денсаулыққа әсер ететін әртүрлі диаметрлі бөлшектерді қосады.

Ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы

Күріш

Күріш өсіру жүйесі атмосфераға түсетін метанның көп мөлшерін шығарады. Себебі бұл өсімдік анаэробты жағдайда бактериялар органикалық заттарды ыдыратып, метан түзетін батпақтарда өсіріледі.

Дүние жүзінде күріш өсіру метанның 20% -на дейін үлес қосуы мүмкін деп есептеледі.

Қант құрағы

Бұл дақылдарды басқару атмосфераға СО2 және ұсақ бөлшектердің көзі болатын егін жинауға дейін бақыланатын күйдіруді қамтиды.

Күйіс қайыратын мал

Күйіс қайыратын жануарлар ас қорыту жүйесінде бактериялар жүргізетін ашыту процесінің арқасында талшықты шөпті тұтынуға қабілетті. Күйіс қайыратын мал атмосферада түзілетін метанның шамамен 18% -ына жауап береді деп есептеледі.

Салдары

Ғаламдық жылуы

Күн радиациясы атмосфера арқылы жерге еніп, ультракүлгін сәулеленудің бір бөлігі стратосферадағы озон қабатымен сүзіледі. Озон қабаты зақымданған кезде ультрафиолет сәулелері көбірек еніп, жер көбірек қызады.

Сол сияқты атмосферада жылу бөлінуіне жол бермейтін жағдайлар пайда болған кезде, жер бетіндегі температураның жаһандық өсуі орын алады.

Парниктік газдар деп аталатындар (СО2, метан, NO2, SO2 және CFC-11) озон қабатын зақымдауы немесе Жерден жылу радиациясының шығуын болдырмауы мүмкін. Мысалы, CO2 соңғы он жылдағы парниктік эффекттің 82% өсуіне жауап береді.

Жаһандық жылыну теңіз деңгейінің көтерілуіне себеп болатын мұздықтар мен полярлық мұздардың жоғалуы сияқты күрделі экологиялық теңгерімсіздіктерді тудырады. Сондықтан су тасқыны жағалау аймақтарында орын алып, температура режимі мен мұхит ағындары өзгереді.

Екінші жағынан, озон қабатының зақымдануы ультрафиолет сәулесінің Жерге енуіне мүмкіндік береді. Радиацияның бұл түрі мутация тудырады және тірі адамдардың денсаулығына әсер етеді.

Тыныс алу органдарының аурулары

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) деректері бойынша 2016 жылға қарай әлем халқының 90% -дан астамы ауаның сапасы төмен жерлерде өмір сүрген. ДДСҰ ауаның ластануы жыл сайын дүние жүзінде 7 миллион адам өліміне себеп болатындығын көрсетеді.

Ауаның ластануынан туындаған аурулардың арасында созылмалы тосқауылдар, өкпенің қатерлі ісігі, жүректің ишемиялық ауруы және инсульт бар.

Қышқылды жаңбыр

Өндірістік қызметтен CO2, NO2 және SO2 шығарындылары, жылытуды пайдалану, орман өрттері және автомобиль қозғалысы қышқыл жаңбырдың промоутері болып табылады. Бұл газдар атмосферада тотығу процестерінен өтіп, су буымен араласып, тұнба түзетін қышқылдар түзеді.

Қышқыл жаңбыр табиғи флора мен фаунаға, дақылдарға, адамдардың денсаулығына, тіпті ғимараттарға әсер етеді.

Негізгі ластаушы заттар

-Газды

Көміртек оксиді және диоксид (CO және CO2)

Көмірқышқыл газы — атмосферадағы ұзақ өмір сүретін негізгі парниктік газ. Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым CO2 орташа әлемдік концентрациясының жоғарылағанын атап өтті.

Болжам бойынша CO2 мөлшері 2015 жылы 400,1 ppm деңгейінде болса, 2016 жылы 403,3 ppm және 2017 жылы 405,5 ppm деңгейіне дейін өсті. Өткен жылы қол жеткізілген деңгей индустрияға дейінгі дәуірдегіден 146% артық құрайды. .

Азот оксидтері (NOx)

Бұл газдар стратосфералық озонды бұзады және тұман тудыратын және парниктік эффектке ықпал ететін жер деңгейіндегі озонның пайда болуына ықпал етеді. Екінші жағынан, олар ылғалмен байланыста болған кезде олар азот қышқылын түзеді, ол тұнбаға түсіп, қышқыл жаңбыр түзеді.

Атмосфераға азот оксидінің шығарындылары табиғи көздерден шамамен 60%, ал антропикалық көздерден — 40% келеді. Бұл көздерге мұхиттар, топырақтар, биомассаларды жағу, тыңайтқыштарды пайдалану және әртүрлі өндірістік процестер жатады.

2017 жылы N2 оксидтерінің атмосфералық концентрациясы 329,9 ppm құрады, бұл индустрияға дейінгі дәуірдегі деңгейінің 122% құрайды.

Күкірт диоксиді (SO2)

Бұл газ қышқыл жаңбырдың ізашары, сонымен қатар ауаға енетін әртүрлі мөлшердегі бөлшектерді тудырады. Бұл бөлшектер PM10 (аспалы бөлшектер 10 мкм немесе одан аз) және PM2.5 (аспалы бөлшектер 2,5 мкм немесе одан аз) болуы мүмкін.

Күкірт диоксидінің негізгі көзі — қазба отынын, әсіресе көмірді жағу.

Тропосфералық озон (O3) немесе жер деңгейіндегі озон

Озон қатты тотығады және адамның денсаулығына, басқа жануарларға және өсімдік жамылғысына (соның ішінде дақылдарға) ауыр зиян келтіреді. Сонымен қатар, ол тығыз тұманның пайда болуына байланысты парниктік эффектке ықпал етеді.

Тропосферада озонның жиналуы ластаушы газдардың қатысуымен жүретін фотохимиялық реакцияларға байланысты. Бұл газдар негізінен автомобиль көлігі және өнеркәсіп салаларында өндіріледі.

Метан

Метан (CH4) ұзақ өмір сүретін екінші маңызды парниктік газ болып табылады. Оның осы экологиялық жағдайды қалыптастыруға қосқан үлесі шамамен 17% құрайды.

Атмосферадағы метанның шамамен 40% -ы табиғи көздерден алынады деп саналады. Қалған 60% -на адамның іс-әрекеті (күріш өсіру, күйіс қайыратын мал, қоқыс үйінділері, қазба отындары) жауап береді.

Атмосфералық CH4 2017 жылы максимум 1859 промиллеге жетті, сондықтан қазіргі уақытта ол индустрияға дейінгі деңгейдің 257% құрайды.

Ұшатын органикалық қосылыстар (VOC)

Ұшқыш органикалық қосылыстар дегеніміз — құрамында азот оксидтерімен әрекеттесіп, O3 түзетін көміртегі бар химиялық заттар. VOC-тің кейбір мысалдары бензол, формальдегид және еріткіштер, мысалы толуол мен ксилол және басқалары.

CFC-11

CFC-11 (трихлорфлуорометан) — бұл күшті парниктік газ, ол стратосфералық озонды бұзады және Монреаль хаттамасына сәйкес реттеледі. Озон қабатын қорғауға арналған аталған хаттамаға қол қойылғаннан бастап, CFC-11 шығарындыларын азайтуға мүмкіндік туды.

Алайда, соңғы жылдары Қытай сияқты кейбір елдер бұл газды өндіруді ұлғайтты. Сондықтан CFC-11-нің атмосферадағы төмендеу жылдамдығы төмендеді.

Диоксиндер мен фурандар

Бұл қосылыстар денсаулыққа өте қауіпті ластаушы болып табылатын хлорды қосатын жану процестерінен пайда болады. Олар табиғи процестермен де, адамның іс-әрекетімен де пайда болуы мүмкін (мысалы: өндірістік белсенділік және қоқысты жағу).

Бұл ластаушы заттардың пайда болуының негізгі көздерінің бірі қатты тұрмыстық қалдықтарды жағу болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі қоқыста пластмассалар мен синтетикалық талшықтардың көптеп болуы өте маңызды.

-Материалды бөлшектер (PM)

Шығу тегі

Бөлшек заттар жану қозғалтқыштары, қатты отын және отынның жануынан шыққан түтін сияқты әр түрлі көздерден алынады. Басқа көздер — тау-кен өндірісі, құю өндірісі, тоқыма өнеркәсібі және қалдықтарды жағу.

Сол сияқты оларды құмды дауылдар мен жанартаулар атқылауы сияқты табиғи оқиғалардан да жасауға болады.

Жіктелуі

Ластаушы бөлшектерді жіктеу үшін олардың мөлшері қолданылады, олардың арасында бізде PM10 бар, олардың диаметрі 10 мкм-ге тең немесе одан аз (0,01 мм). PM2.5 «ұсақ бөлшектер» (диаметрі 2,5 мкм немесе одан аз) және «ультра талшықтар» немесе PM0.1 диаметрі 0,1 мкм немесе одан аз.

Эффектілерді өңдеу

Жұқа және ультра жұқа бөлшектер өкпеге терең еніп, ауыр қабыну бұзылыстарын тудырады. РМ0.1 қан тамырларына еніп, тамырішілік коагуляцияны, анемияны және тіпті лейкемияны тудыруы мүмкін.

Мексика, Колумбия, Венесуэла, Перу, Аргентинадағы ауаның ластануы туралы мәліметтер

Оның айтуынша Әлемдік ауа сапасы туралы есеп (2018 ж.) Латын Америкасы ауаның ластану деңгейінің қала деңгейінде PM2,5 (мкг / м urban) шоғырлануын ұсынады.

Орташа деңгей сезімтал адамдар ашық ауада жұмыс жасаудан аулақ болу керек дегенді білдіреді, өйткені олар тыныс алу белгілері болуы мүмкін.

Мексика

Мексика — атмосфераға парниктік газдарды ең көп шығаратын 10 елдің бірі. 1992 жыл ішінде Мехико әлемдегі ең жоғары ластанған қала болып саналды.

Бұл жоғары ластанудың себептерінің қатарында қаланың физиографиясы мен климаты жоғары автомобиль қозғалысы мен өндірістік белсенділікпен үйлеседі. 2002 және 2005 жылдары ДДҰ Мехикоды азот диоксиді концентрациясы бойынша екінші деп жариялады.

Алайда, ел бұл ластануды азайтуға көп күш жұмсады және оның көрсеткіштері жақсарып келеді. 2018 жыл ішінде бұл Латын Америкасында ең нашар ауа сапасымен үшінші болды (орташа деңгейде), Сантьяго-де-Чили мен Лимадан асып түсті.

Қазіргі уақытта Мексика тізімінде 33-ші орында Әлемдік ауа сапасы туралы есеп оның құрамына 73 мемлекет кіреді. Бұл индекс әлемнің әр түрлі аймақтарында ауада болатын PM2,5 (мкг / м³) концентрациясына негізделген.

Екінші жағынан, ол Латын Америкасында ауасы ең ластанған елдер арасында үшінші орында тұр. Сонымен қатар, осы елдің бес қаласы аймақтағы ауаның ластану деңгейі ең жоғары 15 қаланың қатарына кіреді.

Колумбия

Бұл елдегі ауаның ластануының негізгі себебі — жанармайдың жануы. Колумбия 50 позицияда Әлемдік ауа сапасы туралы есеп (2018) және PM2.5 (мкг / м³) концентрациясында Латын Америкасында бесінші орын алады.

Жалпы алғанда, азот оксидтері мен күкірттің деңгейі рұқсат етілген шектерде қалады. Өзон, жер деңгейіндегі деңгей қалалық жерлерде сыни деңгейден асып түседі.

Венесуэла

Еліміздің негізгі қалалық орталықтарында ауаның ластануы автомобиль трафигі есебінен жоғарылағаны атап өтілді. Екінші жағынан, мұнай және мұнай-химия саласында профилактикалық қызмет жоспарлары жұмыс істемейді, бұл ластанудың күрделі мәселелерін тудырады.

Жалпы тоқтатылған бөлшектердің (ПТС) концентрациясына қатысты олар 2008 жылы қалалық жерлерде 35 мкг / м3 жетті. Екінші жағынан, PM10 2009 жылы 37 мкг / м3-ге жетті, ал 2010 жылға қарай ол 50 мкг / м3-тен асты.

Перу

Көрсетілгендей Әлемдік ауа сапасы туралы есеп (2018) Перу — Латын Америкасында және әлемде 14-ші орында ауаның ластануы жоғары ел.

Лимада күкірт диоксиді мен азоттың, сондай-ақ суспензияланған бөлшектердің мөлшері ДДҰ рұқсат еткен деңгейден жоғары. Бұл жоғары ластанудың басты себебі — автомобиль қозғалысы, сол жердің климаттық жағдайымен үйлеседі.

Бұл жағдайлар Лиманы Латын Америкасындағы (орташа деңгейде) ауа сапасы нашар екінші астана ретінде орналастырады. Қазіргі уақытта оны Сантьяго-де-Чили ғана асырып отыр.

Аргентина

Буэнос-Айрестің метрополия аймағында басты проблема PM2.5 және көміртек оксиді (CO) деңгейлерін құрайтын автокөлік қозғалысы болып табылады. Бахия-Бланка аймағында мұнай-химиялық полюстің жанында SO2, NOx және NH3 жоғары деңгейлері болады.

Мендоса қаласында қыста бетінде озон (O3) көп болатын термиялық инверсиялық оқиғалар болады.

Шешімдер

Хабардар болу

Негізгі элемент — бұл ауаны ластау проблемасының маңыздылығы, оның себептері мен салдары туралы қоғамда хабардар ету. Бұл азаматтардың проблемаға назар аударуын талап етуге қажетті қысым жасауға мүмкіндік береді.

Көп жағдайда адамдар денсаулық проблемаларын тыныс алатын ауаның сапасымен байланыстырмайды.

Заң шығару әрекеті

Киото хаттамасы сияқты парниктік газдар шығарындыларын азайтуға бағытталған халықаралық конвенциялар мен келісімдерді күшейту. Қазіргі уақытта келісімге қол қойған көптеген елдер ұсынылған мақсаттарға жете алмай отыр.

Екінші жағынан, парниктік газдар шығарындылары жоғары бірнеше индустриалды елдер (АҚШ, Ресей және Канада) бұл халықаралық келісімді ұстанбайды. Сондықтан осы күрделі мәселені шешу үшін үлкен халықаралық қысым қажет.

Технологиялық қосымшалар

Қалдықтарды басқару

Қалдықтар проблемасын үш R экология негізінде бағдарлау қажет (азайту, қайта пайдалану және қайта өңдеу). Әйтпесе, атмосфераға газдар мен бөлшектердің шығарылуы күн санап өсіп келе жатқан проблемаға айналады.

Өндірістік процестердің тиімділігі және таза энергия көздерін пайдалану

Өндірістік процестер атмосфераға газдар мен бөлшектердің шығарылуын азайтуға мүмкіндік беретін технологиялық тиімділік деңгейлеріне жетуі керек.

Сол сияқты, қазба отынын жағу да газдар мен бөлшектерді ластайтын негізгі көздердің бірі болып табылады. Сондықтан гидроэлектрлік, күн және геотермалдық сияқты таза энергияларды пайдалануды алға жылжыту керек.

Көлік

Ірі қалалық орталықтардағы ауаның ластануының негізгі себептерінің бірі автомобиль қозғалысы болып табылады. Сондықтан проблеманы азайту үшін ластанбайтын қоғамдық көлік құралдарын іске асыруға ықпал ету керек.

Ормандар көміртекті раковина ретінде

Көміртекті раковиналардың көбеюіне кепілдік беру үшін ормандарды қорғау және жаңа жерлерді орманмен қамтамасыз ету қажет. Екінші жағынан, жасыл қалалардың дамуын ынталандыру экологиялық CO2 мөлшерін азайтуға ықпал етеді.

Осы тұрғыдан алғанда, 1000 кг ағаш шамамен 400-ден 500 кг-ға дейін бекітілген көміртекке тең келетіндігін ескеру қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Bambill E, Montero C, Bukosky M, Amado L және Pérez D (2017). Бахия-Бланка қаласының тұрақтылығын диагностикалаудағы ауа сапасының көрсеткіштері. PROIMCA — PRODECA. 10 б.
2. Кармона JC, Боливар Д.М. және Джиралдо Л.А. (2005). Метан газы мал шаруашылығында және оның шығарындыларын өлшеу мен қоршаған ортаға және өндіріске әсерін төмендетудің баламалары. Колумбия мал шаруашылығы ғылымдары журналы 18: 49-63.
3. Перу Республикасы Омбудсмені Кеңсесі (с / е). Лимадағы ауа сапасы және оның тұрғындардың денсаулығы мен өміріне әсері. Омбудсмен есебі No116. 82 б.
4. Elsom DM (1992). Атмосфераның ластануы: ғаламдық проблема. Блэквелл, Оксфорд, Ұлыбритания. 434 б.
5. IDEAM (Гидрология, метеорология және қоршаған ортаны зерттеу институты) (2012). 2007-2010 жылдардағы Колумбиядағы ауа сапасының жағдайы туралы есеп. Қоршаған орта және тұрақты даму министрлігі. Богота 311 б.
6. IQAir 2018 әлем бойынша ауа сапасы туралы есеп және қала PM2.5 рейтингі. 21 б.
7. INE (2011). Боливария Венесуэла Республикасы: экологиялық көрсеткіштер 2010. Ұлттық статистика институты. Боливария Венесуэла Республикасы. 160 б.
8. Молина М.Ж. және Молина Л.Т. (2004). Мегаполистер және атмосфераның ластануы. Ауа және қалдықтарды басқару қауымдастығының журналы 54: 644-680.
9. VITALIS (2013). Венесуэланың экологиялық жағдайы 2012 ж. Секторды қабылдауды талдау. Редакторлар мен құрастырушылар: Д. Диаз Мартин, Ю. Фронтадо, М. Да Силва, А. Лизараз, И. Ламеда, В. Валера, К. Гомес., Э. Монрой, З. Мартинес, Дж. Апостолик және Г. Суарес . 42 бет. Онлайн режимінде қол жетімді: www.vitalis.net. Қаралды: 8 шілде 2019 ж.

Атмосфералық ауа – бұл ғаламшардың (планета)өмірі, жердің азоттан, көмір қышқыл газынан, озоннан, гелиден тұратын газ қабаты.

Биологиялық процесс үшін оттегінің маңызы өте зор, ал көмірқышқыл газы фотосинтез процесіне өте қажет. Адам тамақ ішпеуге бар, бірақ тыныс алмай өмір сүре алмайды, себебі адам организмінде оттегі қоры шектеулі. Ол 2 – 3 минут қана тыныс алуына жетеді, ал бес минут өткен соң, ауа келмегендіктен адам организмінде орнына келмейтін процесс басталады, ми қабаты жұмысын тоқтатады, биологиялық өлім келеді.

Атмосфералық ауаның зиянды заттармен былғануы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Атмосфералық ауаның әр түрлі зиянды заттармен былғануы, адамдар органының ауруына, оның ішінде тыныс мүшелерінің ауруына әкеліп соғады.

Мысалы, түрлі түсті металлургияның кәсіпорындарының ауаға жіберетін зиянды заттары жүрек – тамыр ауруларының өсуіне, жүйкенің бұзылуына, қатерлі ісік ауруларының пайда болуына әкеледі. Қара метал мен электр қуаты кәсіпорындарының ауаға шығаратын заттары өкпе ауруларына шалдықтырады. Химия өнеркәсібінің ауаға шығаратын зиянды заттары аллергияның, без және жыныс ауруларының пайда болуына әсер етеді.

Атмосферада табиғи және антропогендік көздерден қосылатын әр түрлі қосындылыр әр кездерде де болады. Ондай табиғи қосындыларға шаңдар жатады, олар, негізінен, өсімдіктер түрлерінен, вулкандардан, эрозияға ұшыраған топырақтан, ғарыш шаңдарынан тұрады және өрт түтіндері, газдар да жатады.

Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркәсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік, және жылу энергетикасы жатады.
Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл сайын (1995 ж – 3,1млн. г,1997 ж – 2,37; 1998 ж – 2,33) зиянды заттар шығады атмосфераға кететін зиянды қосындылардың жартысына жуығын энергетика, ал түсті металдар – 22,7%, қара металдар – 15,7% береді.

Атмосфераға зиянды заттарды шығаруда автокөліктер үлкен орын алады.

Қазақстанның үлкен қалаларында автокөліктердің зиянды заттарды шығарудағы үлесі 60 – 80 пайыз құрайды. Ал Алматы қаласында — 90 пайыз.
Ең көп тарайтын улы заттар – углеродтың оксиді (СО), күкірттің диоксиді (SO2) азоттың оксиды (МОх) көмірсутегі (Cn Hm) және қатаң заттар (шаң).
Атмосфераға одан да гөрі улы заттар шығады, мысалы, фтордың қосындысы, хлор, қорғасын, сынап және бензапирен. Осы күндері атмосфераға 500-ден астам улы заттар шығады екен, оның саны күннен күнге ұлғаюда.

Қазақстан Республикасының қалаларындағы ауа бассейнін бақылау қалаларда ластану деңгейінің өте жоғары екенін көрсетіп отыр. Орташа алғанда қалалардағы шаңның, аммиактың, фенолдың, фторлық сутегінің, формальдегидтің, қорғасынның, азот диоксидінің және күкірттің жиынтығы шекті нормадан әлде қайда артық болып тұр. Мысалы, Шымкент және Лениногорск қалаларында күкірт жиынтығы шекті нормадан 100 есе артып кеткен.
Атмосферадағы қоспалардың және олардың қозғалысы екінші дейгейдегі өте улы қосылыстардың пайда болуына әкеліп соғады (қара түтін(смог), қышқыл (кислота) және олар азон қабатын бірден – бір қосындылар.

Атмосфералық ауаның ластануынан пайда болатын қауіп:

• Смог

• Қышқыл жаңбыры

• Парниктік эффект

• Озон қабатының бұзылуы

Атмосфера қабаттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.

Ауаны ластағыш заттар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда. Оның негізгі себептері – ауаға адамның антропогендік іс-әрекетінен болатын әртүрлі газдардың шығарлыуы. Оларды ауаны ластағыш заттар деп атайды.

Атмосфераның маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера – бұкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады.

Бірақ, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себеп ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық күйінің көршеткіштері оның ластану дәрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны ластанған деп саналады.

Ластағыш заттардың негізгі көздері — өнеркәсіп, автокөліктер, зауаттар, жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп, барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын бүлдіреді.

Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организімдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды.

Оның өндіруші көзі – жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе -* теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше үлес қосып келеді.

Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зинды заттар мен газдар, т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көршеткіштер әр жылға және тоқсанға жіктеліп « Ақпараттық экологиялық бюллетень» журналы арқылы көпшілікті хабардар етеді.

Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жылдар аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға Ленингор, Зырян, Алматы, қалалары кіреді. Әрине бұл үнемі өзгеріп отырады.

Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т.б. ластану көздерінің жұмыс істеу қарқыны бірдей емес. Мысалы, 1995 жылдары ең көп ластанған қалалардан бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2001 жылдары Ленингор мен Өскемен шығып отыр. Бұл жерде қара металлургияның ластағыштары және түсті металлургия кәсіпорындарынан шығатын қалдықтар көп. Алматы мен Зырян қалаларының зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағдайы қолайсыз.

Республика жағдайында атмофераның ластануына өнеркәсіптің техникалық жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни, ескерген технологиялық процестер нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті, улы келеді. Оларт негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және әртүрлі қатты және сұйық заттар.

Атмосфера тұрақты көздерден шығатылатын зиянды заттардың мөлшері (АЭБ-келтірілген деректер) қалалар бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда (601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қаларында (170,0 мың т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың т.) облыстары болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,

металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.

Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Қазгидромет мәліметі бойынша республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған.

Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ау бассейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр.

Соңғы 2001 жылдың мәліметі бойынша Өскемен қаласының ауасында күкірт диоксиді және фенол, формальдегид, азот диоксиді қалыпты денгейден 1-4 ШМК-ға артып отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау, Теміртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсе түсуде. Әсіресе, улы формальдегид (3 есе көбейгені )- Шымкент, Тараз және Петропавл қалаларында байқалып отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдын мөлшері Теміртауда (2,3 ШМК), Петропавлда (3 ШМК)жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 ШМК мөлшеріне жеткен.

Қ азақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын-шашын мөлшері өте аз болғандықтан, ауаның табиғи тазаруы нашар. Мысалы, Алматы, Шымкент, Ленинагор, Зырян, Глубокое қалаларында ауа бассейіндерінде табиғи ауа ағыстары балмайды, соның себебінен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен оранып жатады.

Ауа бассейінің құрамында ауыр металлдардың болуы да өте қауіпті.

Әсіресе, кадмий, қорғасын, мырыш, сынап, мөлшері үнемі бақылауға алынады. Ауыр металлдармен ауаның ластану республика бойынша жоғары болмағанмен жекелеген қалалар бойынша жағдай жақсы емес. Мысалы, қорғасын көрсеткіші Ленингорде – 17 ШМК, Балхашта – 8, Шымкентте – 6 есе болып отыр. Бұл көрсеткіштер кейбір жылдар 17-81 ШМК- ға жеткен.

Қазақстан ауа бассейінің ластануы көршілес мемлекетердің ауаға шығарлатын зиянды заттардың есебінен де көбейе түседі.

Өйткені, ауа бассейінің бәрімізге ортақ екені айқын.